Morgunblaðið - 04.05.2019, Blaðsíða 24

24 UMRÆÐAN
MORGUNBLAÐIÐ LAUGARDAGUR 4. MAÍ 2019
Næstu vikurnar hafa fjölmörg ungmenni og aðstandendurþeirra víða um land ástæðu til að gleðjast yfir stúdents-prófi og öðrum áföngum á öllum skólastigum. Að bakiliggur mikil vinna nemenda og kennara í skólum lands-
ins.
Orðið stúdent er eitt fjölmargra tökuorða í íslensku á merking-
arsviði skóla og lærdóms með rætur í latínu. Hingað bárust orðin
oftar en ekki með viðkomu í
öðrum germönskum mál-
um. Athyglisverðast í þeirri
sögu allri þykir mér hvern-
ig orð af því tagi breyttust
og löguðu sig að viðtöku-
málinu.
Í orðinu stúdent er í ís-
lenskunni undantekning-
arlaust aðaláhersla á fyrsta
atkvæðinu, STÚdent, enda
þótt þýskan og danskan
leggi áherslu á seinna at-
kvæðið: stuDENT. Og
Færeyingar segja með
sama hætti stúDENTur.
Íslenskan er oft sögð
mikið beygingarmál og þá
er vísað til hinna fjölskrúð-
ugu beygingarendinga.
Nefnifallsending í karl-
kynsnafnorðum er oftast
(u)r eða i, og bætist gjarna
við tökuorð í karlkyni sem
innlimuð eru í okkar tungu.
Þannig bættist ur við part svo að úr varð partur. Skáhöll braut, á
dönsku rampe, verður í íslensku ýmist rampi eða rampur. En töku-
orðið stúdent var einhverra hluta vegna undanþegið nefnifallsend-
ingu þegar það hlaut inngöngu í orðabækurnar íslensku. Á það jafnt
við um skráðu og formlegu orðabækurnar sem hin ósýnilegu orða-
söfn í huga málnotenda: Þetta heitir sem sé hjá okkur í eintölu stúd-
ent – engin nefnifallsending sýnileg. En færeyskan gaf engan slíkan
afslátt eins og sjá mátti hér á undan: stúdentur.
Langt er síðan mér var bent á að orðið útskrift (við námslok) þætti
ekki eins vönduð íslenska og orðið brautskráning; og að betra væri
að tala um að brautskrá nemendur en útskrifa þá. Orðafar með út-
skrifa á traustan bakhjarl í málsögunni þar sem benda má t.d. á að í
Fjölni (1839) er talað um „að útskrifa menn úr heimaskóla“, og út-
skrifa er einnig þekkt í sömu merkingu frá 18. öld, en fyrir þann tíma
helst í merkingunni að rita eða afrita.
Eitthvað veldur því að mér þykir meira til þess koma að tala um
brautskráningu en útskrift; orðið brautskráning hefur í minni vitund
hátíðlegri blæ sem hæfir tilefninu.
Viðhorf til orðanna útskrift og útskrifa hefur eflaust litast af því
að danska hefur verið talin bein fyrirmynd (udskrive, væntanlega í
merkingunni að strika yfir einhvern í nemendaskrá). Sé litið í dansk-
ar orðabækur sést að orðið er í nútímadönsku einkum haft um það
þegar meðferð lýkur á sjúkrahúsi (sú merking þekkist einnig í ís-
lensku) en eingöngu gömul dönsk dæmi er þar að finna um braut-
skráningu úr skóla. Færeyingar nota einnig útskrivaður í merking-
unni „heimsloppin av sjúkrahúsi“.
Ég óska öllum nemendum, hvort heldur þeir „útskrifast“ eða
„brautskrást“ í vor, til hamingju með áfangann!
Brautskráning
og útskrift
Ari Páll
Kristinsson
aripk@hi.is
Tungutak
Útskrift eða brautskráning? Ungmennin
gleðjast á þessum tímamótum.
Umræður um orkupakka 3 halda áfram að yfir-gnæfa umræður um aðra þætti samfélags-mála. Það er skýr vísbending um að máliðvekur sterkar tilfinningar og snýst um ann-
að og meira en lögfræðileg álitaefni. Kannski eru það
mestu mistök þeirra forystumanna í stjórnmálum, sem
mest láta að sér kveða í þessu máli um þessar mundir,
að hafa ekki áttað sig á því.
Eins og gjarnan verður í okkar litla og lokaða sam-
félagi, þegar tilfinningamál eru á ferð, fara slíkar um-
ræður stundum út fyrir mörk hófsemdar og skynsemi,
stóryrðin taka við og tónninn verður allt að því fjand-
samlegur. Það hefur gerzt að undanförnu en um leið
vakið áhugaverðar spurningar sem sjálfsagt er að ræða.
Um síðustu helgi komst útgefandi Fréttablaðsins að
þeirri niðurstöðu að helztu andstæðingar þess að þingið
samþykkti orkupakka 3 væru „gaml-
ir sviðsljóssfíklar“ og þótt svo sterk
orð væru ekki notuð í umræðum í
Silfri RÚV um sömu helgi mátti þó
greina pirring hjá yngra fólki í garð
öldunganna, sem látið hafa til sín
taka. Varaformaður Sjálfstæð-
isflokksins var þó kurteisari, þegar hún lýsti hinum
sömu, sem „hetjum lyklaborðsins“.
Nú er það að vísu svo, að þeir sem veita hópi eins og
Orkunni okkar forystu eru fólk á „bezta aldri“, Frosti
Sigurjónsson og Elinóra Inga Sigurðardóttir. Við, öld-
ungarnir, erum meðreiðarsveinar. En þótt einhverjir
hafi lesið út úr fyrrnefndri orðanotkun fordóma í garð
hinna öldruðu er það engu að síður rétt, að það er meira
um það en var fyrir hálfri öld að aldraðir stjórn-
málamenn og aldraðir áhugamenn um stjórnmál taki
þátt í dægurumræðum um málefni lands og þjóðar.
Hvað ætli valdi?
Sennilega er það tvennt. Annars vegar lifir fólk leng-
ur og er heilsuhraustara. Hins vegar er þátttaka í sam-
félagsumræðum auðveldari vegna tilkomu nýrra sam-
skiptamiðla.
Svo einungis séu nefndir einstaklingar úr forystusveit
Sjálfstæðisflokksins á fyrri árum (þar sem greinarhöf-
undur þekkir bezt til) er umhugsunarvert hversu marg-
ir þeirra náðu ekki sjötugsaldri. Það á við um Bjarna
eldri Benediktsson, Jóhann Hafstein, Birgi Kjaran, Geir
Hallgrímsson, Magnús Jónsson frá Mel og Eyjólf Kon-
ráð Jónsson. Ólafur Thors og Ingólfur Jónsson frá Hellu
komust yfir sjötugt og Auður Auðuns hátt á níræðis-
aldur.
Nú lifir fólk lengur og er virkara. Og það er að ein-
hverju leyti skýring á því að það er meira um það en áð-
ur að þeir sem eldri eru haldi áfram þátttöku í þjóð-
félagsumræðum. Þá má velta því fyrir sér, hvort það er
á einhvern hátt óþægilegt og réttlæti pirring í þeirra
garð frá þeim sem yngri eru.
Ekki virðist það vera svo í öðrum löndum í okkar
heimshluta. Það er athyglisvert að sumt af því fólki sem
nú er mest um rætt í tengslum við framboð í næstu for-
setakosningum í Bandaríkjunum er komið verulega á
áttræðisaldur.
Þegar Winston S. Churchill tók að sér forystu fyrir
Bretum í síðari heimsstyrjöldinni var hann 66 ára gamall
og 71 árs þegar henni lauk. Hann varð forsætisráðherra
á ný 1951 þá 77 ára gamall og lét af störfum 81 árs.
Þegar Konrad Adenauer varð fyrsti kanslari Vestur-
Þýzkalands árið 1949 var hann 73 ára og lét af því emb-
ætti 87 ára.
Varla geta önnur lögmál átt við á
Íslandi en í nálægum löndum að
þessu leyti, þ.e. að fólk á þessum aldri
sé fært um að sinna slíkum störfum?
En vafalaust er eitthvað til í því,
sem ung forystukona í Sjálfstæðis-
flokknum hafði orð á í grein hér í
blaðinu fyrir skömmu, að hún upplifði „yfirlæti“ í tali
hinnar öldruðu sveitar, í umræðum sínum við eldra fólk.
Það þarf ekki endilega að vera meðvitað heldur lýsir það
undrun á þekkingarleysi yngri kynslóða um liðna tíð.
Hvernig ætli sögukennslu sé eiginlega háttað í skólum
landsins? Eða er við stjórnmálaflokkana sjálfa að sakast?
En svo er auðvitað ljóst að hinir nýju samskiptamiðlar
gera fólki á öllum aldri, þar á meðal hinum öldnu, þátt-
töku í samfélagsumræðum auðveldari. Nú þarf ekki ann-
að en setjast við lyklaborðið. Og þá vaknar þessi spurn-
ing: er einhver ástæða til að amast við því að aldraðir,
eins og aðrir aldursflokkar, nýti sér stjórnarskrárbund-
inn rétt sinn til að tjá skoðanir sínar? Þeir búa yfir
reynslu og þeir búa yfir þekkingu sem hefur orðið til á
löngum tíma. Er kannski ákveðið „yfirlæti“ fólgið í því,
að telja sig ekki þurfa að nýta þá reynslu – (segir sá sem
hvatti til „kynslóðaskipta“ í Sjálfstæðisflokknum fyrir
meira en hálfri öld!).
Og svo er náttúrlega á það að líta að hin aldna sveit
hefur kosningarétt þar til yfir lýkur. Eða er það ekki rétt
skilið að það sé eftirspurn eftir þeim atkvæðum?
Það er svo eins konar aukaafurð þess pirrings sem
gætir í garð eldri samherja að fótgönguliðar ráðherranna
eiga erfitt með að fóta sig á því, hvað er við hæfi í svona
skoðanaskiptum og hvað ekki, hvort sem er á fundum eða
samskiptamiðlum. Og þar er komið að því, sem að var
vikið hér fyrir skömmu, að skoðanaágreiningur á milli
pólitískra samherja getur orðið bæði persónulegur og
stundum jafnvel fjandsamlegur.
Pólitísk saga allra flokka, bæði gamalla og nýrra, á
okkar tímum sýnir hve miklar hættur eru í því fólgnar.
Í pólitísku starfi lýðræðislegra flokka í lýðræðisríki
verður að koma skýrt fram að skoðanaskipti og
tjáningarfrelsi eru ekki bara orð og sýndarmennska.
Er ekki rétt skilið að það sé
eftirspurn eftir atkvæðum
hinna öldruðu?
Af innlendum
vettvangi …
Styrmir Gunnarsson
styrmir@styrmir.is
Er ástæða til að amast við
„hetjum lyklaborðsins“?
Tómas Piketty, helsti spekingurjafnaðarmanna um þessar
mundir, hefur miklu meiri áhyggjur
af auðmönnum en fátæklingum.
Hann vill ekki aðeins dalina upp,
heldur líka fjöllin niður, eins og Jón
Trausti hefði orðað það. Í bók sinni,
Fjármagni á 21. öld, víkur Piketty að
feigðarför farþegaskipsins Titanic
árið 1912 og segir, að stéttaskipt-
ingin um borð hafi endurspeglað
stéttaskiptinguna í Bandaríkjunum.
Þótt hinn ógeðfelldi Hockley hafi
verið hugsmíð James Camerons,
hefði hann getað verið til.
Líking Pikettys er hæpin. Far-
þegar um borð í skipi hafa keypt
miða hver á sitt farrými, svo að
segja má, að þeir verðskuldi hver
sinn stað. Líklega voru miðarnir á
þriðja farrými á Titanic einmitt
ódýrari, af því að gestirnir á fyrsta
farrými greiddu hátt verð fyrir sína
miða. Farþegar á skipi geta sjaldn-
ast flust milli farrýma. En í Banda-
ríkjunum fyrir 1914 braust fjöldi
manns með dugnaði og áræði úr fá-
tækt í bjargálnir, eins og dæmi
margra örsnauðra innflytjenda
sýndi.
Hinn ógeðfelldi Hockley var ekki
til. Hann var hugsmíð. En margir
raunverulegir auðmenn voru farþeg-
ar á Titanic. Tveir þeirra, Benjamin
Guggenheim og John Jacob Astor
IV, neituðu að fara um borð í björg-
unarbáta, fyrr en allar konur og
börn hefðu komist þangað. Báðir
fórust með skipinu. Ida og Isidor
Strauss, sem áttu vöruhúsakeðjuna
Macy’s, voru einnig farþegar. Ida
neitaði að stíga niður í björgunarbát
án manns síns. Hún vildi eins og
Bergþóra forðum heldur deyja í
faðmi manns síns.
Fátækur skipverji, George Sym-
ons, varð hins vegar alræmdur, þeg-
ar honum var falin umsjá björg-
unarbáts, sem tók fjörutíu manns.
Hann hleypti þangað sex öðrum
skipverjum og fimm farþegum af
fyrsta farrými, en lagði síðan frá.
Fátækir menn þurfa ekki að vera
betri en ríkir. Manngæska skiptist
eftir öðru lögmáli en andstæðurnar
auður og ekla.
Athugasemdir og leiðréttingar vel þegnar
Hannes H. Gissurarson
hannesgi@hi.is
Fróðleiksmolar úr sögu og samtíð
Piketty um
borð í Titanic
Skeifunni 8 | Sími 588 0640 | casa.is
ítölsk hönnun – ítölsk framleiðsla
DUCA Model 2959
L 215 cm Áklæði ct. 83 Verð 395.000,-
L 215 cm Leður ct. 25 Verð 585.000,-