Morgunblaðið - 08.06.2019, Blaðsíða 14

Kristín Heiða Kristinsdóttir
khk@mbl.is
Ég var á unglingsaldriþegar ég heyrði fyrst afskáldkonunni sem hafðifæðst á Hóli á Langa-
nesi, en ég dvaldi mörg sumur á
Þórshöfn og bjó þar um tíma.
Mörgum árum seinna ákvað ég að
skoða nánar þessa konu sem öllum
virtist gleymd,“ segir Steinunn
Inga Óttarsdóttir en lokaverkefni
hennar í meistaranámi í Hagnýtri
menningarmiðlun við HÍ fjallar
um skáldkonuna Oddnýju Gunn-
hildi Guðmundsdóttur frá Hóli á
Langanesi sem fædd var 1908.
„Þegar ég fór að grúska í
verkum hennar komst ég að því að
þetta var stórmerkileg kona sem
fór algjörlega sínar eigin leiðir.
Ég tók meðal annars viðtöl við
fólk á Þórshöfn sem hafði þekkt
hana og mundi eftir henni þar sem
hún gekk um hugrökk í sínum
gallabuxum, sem ekki þótti konum
hæfa á þeim tíma. Hún var ævin-
lega með tvær fléttur bundnar um
höfuðið og með sérkennileg gler-
augu. Fólk sagði hana einnig hafa
verið með óvenjulegan svip og
með sérstakar athugasemdir á
takteinum. Hún hafði öðruvísi
framkomu en allir aðrir.“
Skammaði bróður sinn
Oddný var sigldur heimsborg-
ari, hún fór út í heim til að
mennta sig, til Sviss, Svíþjóðar og
Sovétríkjanna, sem var ekki al-
gengt snemma í tuttugustu öld.
„Hún menntaði sig í sögu og
bókmenntum í útlöndum en bróðir
hennar Gísli Guðmundsson alþing-
ismaður studdi hana og kostaði til
náms. Ekki er ólíklegt að hann
hafi haft einhver áhrif á hvað hún
gerði meðan hún var undir hans
verndarvæng,“ segir Steinunn og
bætir við að til séu fimmtíu bréf
sem Oddný skrifaði til Gísla bróð-
ur síns.
„Safnahúsið á Húsavík varð-
veitir þessi bréf og það var magn-
að að komast í þau, en fyrsta
bréfið er frá 1928 þegar Oddný er
aðeins tvítug. Þarna fékk ég inn-
sýn í persónuleika Oddnýjar og sá
hvernig hann hafði þróast. Í
fyrstu bréfunum er hún undir-
gefin ung stúlka að segja bróður
sínum frá því hvernig allt gangi
hjá henni, en í síðustu bréfunum
er hún farin að standa uppi í
hárinu á honum og gagnrýna hann
fyrir að standa sig ekki nógu vel í
pólitíkinni,“ segir Steinunn og
bætir við að einnig sé til útvarps-
efni með Oddnýju.
„Eftir hana liggur heilmikið,
en samt hefur hún fallið í
gleymsku. Hún skrifaði fimm
skáldsögur sem fjalla um hnignun
bændasamfélagsins og um lítil-
magnann, lífsbaráttu í sveitum og
um stöðu kvenna og þá valkosti
sem konur höfðu í bændasam-
félaginu. Hún fjallar mikið um
kynslóðabilið og afleiðingar þess
að fólk flutti úr sveit á mölina.
Misréttið í þjóðfélaginu er henni
líka hugleikið,“ segir Steinunn og
bætir við að Oddný hafi skrifað
sínar skáldsögur á þeim tíma sem
litið var niður á bókmenntir
kvenna.
„Það sem konur skrifuðu var
gjaldfellt með þeim orðum að það
væru kerlingabókmenntir. Sig-
urður A. Magnússon, Ólafur Jóns-
son og fleiri settu þannig bók-
menntir kvenna skör lægra en
karla. Þær voru ekkert að skrifa
síðri bækur en karlarnir, en þær
fengu miklu harkalegri gagnrýni.
Guðrún frá Lundi var meðal
þeirra kvenna sem urðu fyrir
barðinu á þessu viðhorfi og var
sett út í kuldann. Þetta var gríð-
arleg kynjamismunun,“ segir
Steinunn og minnir á að bækur
Guðrúnar frá Lundi séu enn þann
dag í dag meðal vinsælustu bóka á
bókasöfnum landsins.
Steinunn segir Oddnýju hafa
verið iðna við skrifin, auk skáld-
sagnanna skrifaði hún leikrit og
kvæðakver og hún skrifaði einnig
heilmikið í blöð og tímarit.
„Hún skrifaði pistla í Tímann
þar sem hún gagnrýndi menn-
ingarelítu þess tíma. Hún gagn-
rýndi að enginn stæði vörð um
tungumálið og hún gagnrýndi
kennaranámið og hvernig mennt-
un og uppeldi var háttað á Íslandi.
Hún gagnrýndi líka íslenskar bók-
menntir. Hún var mjög harðorð í
sinni gagnrýni og vel má vera að
reiði hennar og það hversu hörð
og hvöss hún var í þessum pistl-
um, hafi skapað henni þá útlegð
sem hún lifði við. Hún var ekki
nógu þæg fyrir karlana. Þeir
höfðu töglin og hagldirnar, þeir
réðu bókaforlögunum, hvað var
gefið út og hvað ekki. Karlar voru
líka nær einvörðungu meðal þeirra
sem ritdæmdu bækur og karlar
ritstýrðu blöðunum.“
Kaus að vinna við heyskap
Oddný lifði sérstöku lífi og
var á vissan hátt sígauni síns tíma,
því hún hafði ekki fasta búsetu
bróðurpartinn af ævinni.
„Hvern einasta vetur í 30 ár
hafði hún þann háttinn á að hún
fór á milli sveitabæja og sá um að
kenna börnum sem þar bjuggu.
Hún var síðasti farkennarinn á Ís-
landi og bjó því um ákveðinn tíma
á hverjum bæ á meðan hún kenndi
en færði sig þá til næsta bæjar og
bjó þar. Ég tók viðtal við einn
nemanda hennar sem sagðist
hugsa til Oddnýjar nánast daglega
enn þann dag í dag, því hún hefði
verið öflugur kennari og vakið
áhuga hans á námsgreinunum.
Hann sagðist ævinlega hugsa til
hennar þegar einhverjum yrði á í
íslenskunni í fjölmiðlum, því eitt af
því sem Oddný gagnrýndi harð-
lega var málfar útvarpsmanna og
blaðamanna. Henni fannst að bæði
þeir og kennarar og bókmennta-
gagnrýnendur, ættu að vera í
framlínu við að vernda tungu-
málið, með því að skrifa og tala
gott mál. Sjálf talaði hún gull-
aldaríslensku.“
Oddný vildi ekki vera í
Reykjavík og þegar kennslu lauk á
vorin þá réði hún sig í kaupavinnu
yfir sumartímann í sveitum lands-
ins.
„Hún vildi helst vinna við
heyskap og hitta fólk og spjalla.
Hún átti vini og kunningja í öllum
sveitum og var vel tekið. Hún fór
allra sinna ferða á sumrin á hjóla-
fák sem hún kallaði Skjónu. Hún
hjólaði um allt Ísland og ósjaldan
voru dagleiðir hennar á hjólinu
hundrað til tvö hundruð kílómetr-
ar. Hún var í raun hámenntuð far-
andverkakona, heimskona og bar-
áttukona,“ segir Steinunn og bætir
við að Oddný hafi skrifaði tvær
ferðasögur þar sem hún sagði frá
hjólreiðum sínum um landið.
Aldrei skal ég þagna
Oddný var ekki kennara-
menntuð og hafði horn í síðu
kennaraháskólans.
„Henni fannst hugtökin þar
algjört kjaftæði. Gefinn var út listi
með þýddum félagsfræðilegum og
uppeldisfræðilegum hugtökum, en
henni fannst alveg ótækt að kenn-
arar þyrftu orðabók til að skilja
um hvað uppeldisfræði snerist.
Kannski hefur blundað í henni
sársauki að vera réttindalaus allt
sitt líf. Henni fannst hún sett til
hliðar. Konur sem gagnrýna eru
ennþá gjarnan settar til hliðar,
hvað þá ef þær eru gamlar, bitrar
og réttindalausar. Við þekkjum
það að enginn hlustar á þær.“
En Oddný lét aldrei þagga
niður í sér og lét engan segja sér
fyrir verkum.
„Titill verkefnis míns er ein-
mitt bein tilvitnun í hana: „Aldrei
skal ég þagna á því meðan ég
tóri,“ en þau orð lét hún falla í
viðtali eftir fyrstu Kefla-
víkurgönguna 1960 sem hún tók
þátt í. Hún var yfirlýstur friðar-
sinni og herstöðvarandstæðingur
og hafði mjög heitar hugsjónir um
jöfnuð og réttlæti. Hún barðist allt
sitt líf fyrir lítilmagnann. Hún
hafði óbilandi kjark og úthald til
að rísa upp gegn karlaveldinu og í
einkalífinu fór hún líka ótroðnar
slóðir. Hún giftist aldrei og eign-
aðist ekki börn. Fólk sem þekkti
hana sagði ýmist að þannig hefði
það farið hjá henni eða að það
hefði verið viljandi, hún hefði ekki
viljað bindast neinum. Einn við-
mælandi minn sagði að hún hefði
ekki fengið þann sem hún vildi og
ekki viljað þann sem hún gat feng-
ið.“
Oddný Á ólíkum aldri, ung stúlka, ung kona og að lokum gömul kona með kisugleraugu sem þóttu sérstök.
Lét engan segja sér fyrir verkum
Hún batt ekki bagga sína
sömu hnútum og sam-
ferðafólk hennar. Hún
klæddi sig eins og henni
sýndist og reis hávær upp
gegn hverskonar órétt-
læti. Skáldkonan Oddný
Guðmundsdóttir kaus að
eiga ekki fastan sama-
stað, hún var farand-
kennari, heimskona og
baráttukona.
Morgunblaði/Arnþór Birkisson
Steinunn Hún naut
þessa að kynna sér
sögu Oddnýjar.
Oddný og hjólið Skjóna Kjartan Guðjónsson myndskreytti ferðasögu eftir
Oddnýju sem birtist í Þjóðviljanum á gamlársdag árið 1952.
Steinunn verður með útvarps-
þátt á morgun sunnudag á RÚV
Rás 1, kl. 14. Þar mun hún draga
upp mynd af persónu Oddnýjar.
14 DAGLEGT LÍF
MORGUNBLAÐIÐ LAUGARDAGUR 8. JÚNÍ 2019
Renndu við
hjá okkur í
Tangarhöfða 13
Túrbínur
í flestar gerðir bíla
Ódýrari kostur
í varahlutum!
TANGARHÖFÐA 13
577 1313 - kistufell.com
BIFREIÐAVERKSTÆÐIÐ