Morgunblaðið - Sunnudagur - 08.12.2019, Page 14

VIÐTAL
14 MORGUNBLAÐIÐ SUNNUDAGUR 8.12. 2019
V
estast á Suður-Grænlandi á bú-
jörðinni Isortoq býr Íslending-
urinn og hreindýrabóndinn Stef-
án Hrafn Magnússon. Hann er
mættur til Íslands til fundar við
blaðamann; stór og stæðilegur maður sem
gengur ögn haltur. Við pöntum okkur kaffi og
spjöllum undir jólatónlist sem ómar í loftinu.
Það er fljótt ljóst að Stefán er ekkert venju-
legur maður. Hann hefur aldrei vílað fyrir sér
að vinna mikið og það við aðstæður sem við
flest myndum aldrei kjósa. Stefán valdi sér þá
leið í lífinu sem gerði honum kleift að vera ná-
lægt dýrum úti í hinni villtu náttúru. Sannkall-
aður Stikilsberja-Finnur okkar tíma. Hann
fann sína ástríðu við hreindýrarækt og segist
jafnvel vera hreindýrahvíslari.
Sveitamennska í blóðinu
Stefán Hrafn var óvenjulegt barn. Hann hafði
strax áhuga á menningu fólks á norðurslóðum
og drakk í sig allt sem hann komst yfir um
Inúíta, landkönnuði og lífið í gamla daga.
„Ég hafði alltaf áhuga á mannfræði, allt frá
æsku, og lagðist í bækur um Inúíta. Ég las allt
um lifnaðarhætti þeirra og hvernig þeir lifa,“
segir hann og segist fljótlega hafa gert sér grein
fyrir að hefðbundin vinna væri ekki fyrir sig.
„Ég var hræddur við það að festast við eitt-
hvað borgaralegt hér í Reykjavík. Ég óttaðist
þá tilhugsun.“
Stefán er alinn upp hjá einstæðri móður
sinni í Reykjavík á veturna en á sumrin í sveit-
inni hjá ömmu sinni og afa í Ytri-Fagradal á
Skarðsströnd í Dalasýslu.
„Ég fór einn með rútunni úr bænum á vorin
frá sex ára aldri. Þar var ég skilinn eftir í
kaupfélaginu og frændi minn sótti mig þang-
að,“ segir Stefán.
Í sveitinni úti í náttúrunnu átti hann sínar
bestu stundir og á þaðan dýrmætar minn-
ingar.
„Ég er sveitamaður í mér, það er í blóðinu.
Ég var frekar mikill einfari og fór oft sem
krakki í langar gönguferðir upp á fjall. Á þeim
tíma á Íslandi var ekkert farið á fjöll nema
maður væri að smala kindum eða ætti eitt-
hvert brýnt erindi. Gönguferð upp á fjall var
talin tímasóun á hábjargræðistímum,“ segir
Stefán og segir að sér hafi líkað vel að sækja
kýrnar, tína ber og taka þátt í heyskap.
Hann segist alltaf hafa verið duglegur og
óhræddur við að vaða í verkin.
„Ég hef megna fyrirlitningu á sérhlífni.“
Fór í óleyfi til Grænlands
Þegar Stefán var fimmtán ára hafði hann aldr-
ei komið til útlanda. Áhuginn á Inúítum kveikti
hjá honum þá hugmynd að hann yrði að fara til
Grænlands. Þar sem hann vissi að móðir hans
myndi aldrei hleypa honum einum í slíka ferð
brá hann á það ráð að kaupa sér farmiða án
þess að segja nokkrum manni frá því. Hann
skrifaði móður sinni kveðjubréf en stakk bréf-
inu óvart ofan í skúffu.
„Ég keypti sjálfur flugmiðann fyrir minn
pening. Sölustjórinn hjá SAS spurði í þaula:
„Hvað, máttu fara?“ „Jájá,“ svaraði ég,“ segir
Stefán og hlær.
„Mín hugmynd var að vera þarna í þrjár vik-
ur í útilegu áður en skólinn byrjaði. Ég ætlaði
að sofa í tjaldi og veiða mér til matar,“ segir
Stefán og segist ekki hafa þekkt nokkurn
mann á Grænlandi.
„Ég var með vopn til veiðar; var búinn að
smíða mér veiðistöng og skutul og fór með það
út. Úti keypti ég mér svo riffil en ég notaði
mest veiðistöng til að veiða fisk. Ég tjaldaði við
vatn og veiddi mér til matar,“ segir Stefán.
„Á leiðinni til Qaqortoq hitti ég Böðvar Guð-
mundsson skáld og hann skrifaði svo um mig
pistil sem heitir Freknótti Finnur minnir mig,
af því ég minnti hann á Stikilsberja-Finn. Hon-
um fannst tilburðir mínir líkir honum,“ segir
hann og brosir.
„Ég bauð Böðvari að gista hjá mér í tjaldinu
því þarna var ekkert hótel eða gistihús. Hann
var með svefnpoka og þáði það.“
Á meðan Stefán undi sér vel við veiðar á
Grænlandi var móðir hans mjög áhyggjufull á
Íslandi, enda fann hún ekki bréfið fyrr en
tveimur dögum eftir brottför drengsins. Um
leið og bréfið fannst var farið að leita að Stef-
áni á Grænlandi og fannst hann á þriðja degi.
„Ég var að kaupa mér pylsu þegar lögreglu-
bíll stoppaði og út steig lögregluþjónn. Hann
spurði mig hvort ég væri drengurinn sem hefði
stungið af en ég svaraði að ég hefði nú ekkert
stungið af heldur bara farið í ferð. Ég sagði við
Böðvar: „Ég verð víst að fara með honum,“ en
ég fékk að vera um viku í viðbót því það var
ekkert flogið svo oft,“ segir Stefán kíminn.
Ferðin reyndist upphafið að ævintýraferð-
um Stefáns en eftir þessa ferð fékk hann leyfi
hjá móður sinni til ferðalaga.
„Hún sá að þetta var ekkert lífshættulegt,“
segir Stefán og viðurkennir að hann hafi strax
heillast af Grænlandi og þá aðallega nátt-
úrunni.
„Veðrið þar er líka alltaf rosalega gott, mikl-
ar stillur og sól. Aldrei rigning og rok.“
Svaf með stein undir bakinu
Eftir heimkomuna fór Stefán í Bændaskólann
á Hvanneyri því hann vissi snemma að hann
vildi verða bóndi þótt hann væri ekki búinn að
ákveða hvers konar bóndi.
„Ég var að hugsa um að verða nautabóndi
og fór á nautabúgarð í Vestur-Kanada í skipti-
nám. Svo kynntist ég hreindýraræktinni í Nor-
egi og fannst hún miklu skemmtilegri,“ segir
Stefán en hann fór þangað í starfsnám í hrein-
dýrarækt.
„Ég bjó hjá Samafjölskyldu í bæ sem heitir
Katokeino. Í Finnmörk er stærsta hreindýra-
ræktarhérað Noregs með hundrað þúsund
hreindýr. Ég bjó með þeim í húsi yfir veturinn
en svo þegar við fórum út á víðáttuna vorum
við í gangnakofum, ýmist úr torfi eða tré. Á
sumrin bjuggum við í tjaldi en þá var verið að
flytja dýrin frá vetrarbeitarlöndum til sumar-
beitarlanda. Við vorum í tjaldi alveg frá apríl
og fram á sumar. Við vorum á stöðugu ferða-
lagi með hjörðina. Þetta var þrjú hundruð kíló-
metra leið með öllum krókum. Þetta var mjög
skemmtileg leið yfir víðáttuna en þarna er allt
svo gróið. Þegar það var lítið að gera um sum-
arið fór ég að vinna við afleysingar á kúabúi en
fór svo aftur í tjaldið í ágúst og fram í endaðan
nóvember,“ segir hann.
En þetta voru engin venjuleg nútíma-
lúxustjöld.
„Þetta var eins og indíánatjald, ekki með
neinu gólfi og eldstæði í miðjunni. Það óx
birkiskógur allt í kring þannig að nógur var
eldiviðurinn. Það er hlýtt inni í tjaldinu þegar
eldurinn brennur þótt úti sé frost. Ég var með
góðan svefnpoka og svaf í ullarnærfötum.
Maður þurfti að hafa eldiviðinn tilbúinn innan
seilingar áður en maður sofnaði, fyrir næsta
dag. Við vöknuðum alltaf upp úr þrjú eða fjög-
ur en þá fara hreindýrin á stjá. Þá kveikir
maður upp því úti er kannski tuttugu stiga
frost,“ segir Stefán en hann var 19 til 21 árs á
þessum árum sem hann dvaldi og vann með
Sömum.
Einn var sá siður sem Stefán tók upp eftir
Sömunum þegar hann bjó með þeim en hann
var að sofa með steinvölu undir bakinu. Blaða-
maður, sem alla ævi hefur sofið í mjúku rúmi,
skilur ekki tilganginn og biður um útskýringu.
„Eftir svona þrjá tíma fer þetta að verða
óþægilegt og mann fer að verkja undan stein-
inum. Þá vaknar maður. Þetta er bara vekj-
araklukka!“ segir hann og skellihlær.
Hreindýrakjöt í öll mál
Á meðan Stefán bjó meðal Sama og lifði frum-
stæðu lífi stunduðu vinir hans heima á Íslandi
sína vinnu og áhugamál. Hann var sáttur við
sitt hlutskipti og vildi ekki skipta við þá.
„Ég var mjög gamaldags í hugsunarhætti.
Amma var alltaf að segja mér frá gömlum tím-
um þegar fólk bjó í torfbæjum. Þetta fannst
mér afskaplega heillandi þótt ég viti að afa
míns megin bjó fólk við mikla harðneskju;
kulda og svengd. Einu skiptin sem ég hugsaði:
„hvurn andskotann er ég að gera hérna, af
hverju er ég ekki bara heima í þægindum eins
og vinir mínir?“ var þegar ég var kannski bú-
inn að ganga í marga daga og orðinn virkilega
þreyttur. Þetta voru maraþongöngur.“
Á þessum árum þurfti Stefán að læra að
borða eins og Samar en þeir innbyrða ósköpin
öll af kjöti til þess að hafa næga orku í langar
göngur.
„Ég fékk einu sinni athugasemd við kvöld-
máltíðina. Þeir sögðu: „Þú étur ekki neitt! Þú
verður að éta til þess að hafa orku. Þá byrjaði
ég að borða og þá kom styrkurinn.“
Að vonum var lítið annað á boðstólum en
hreindýrakjöt.
„Hreindýrakjöt alla daga!“
Fékkstu ekkert ógeð?
„Nei, aldrei. Jú, kannski þegar hreindýra-
lifur var á boðstólum, en að öðru leyti var ég
ánægður með mína hreindýrasúpu. Það var oft
brauð í morgunmat en svo hreindýrasúpa í há-
deginu og á kvöldin. Svo var maður með
þurrkað eða reykt hreindýrakjöt úti á víða-
vangi,“ segir hann.
Borðarðu enn mikið hreindýrakjöt?
„Já, svona þrisvar, fjórum sinnum í viku,“
segir hann og hlær.
„Það er hægt að borða þetta á svo marga
vegu; kjötsúpu, kjötbollur, lasagna, hamborg-
ara og steikur,“ segir Stefán.
Hann heldur áfram að segja blaðamanni frá
ævintýrunum í Lapplandi. Á tímabili yfir há-
sumarið þurfti að pakka tjöldum, hreindýra-
sleðum og öllu hafurtaski saman daglega, reka
hreindýrin áfram og tjalda svo á ný fyrir
kvöldið.
„Yfir sumarið vorum við kannski þrjár vikur
á sama stað en svo tóku við um tvær vikur þar
sem við þurftum að tjalda á nýjum stað dag-
lega,“ segir Stefán og útskýrir að stöðugt þurfi
að vakta hreindýrin. Hjörðin sem Stefán vakt-
aði og rak taldi nokkur hundruð dýr og voru
þeir fimm karlmennirnir sem þeim fylgdu.
Eitt er víst að örlög Stefáns voru þarna ráð-
in; hann skyldi verða hreindýrabóndi.
Gekk aleinn 130 kílómetra
Eftir ævintýrið í Noregi flutti Stefán sig yfir
til Svíþjóðar þar sem hann fór í menntaskóla á
hreindýrabraut. „Ég tók þar fyrsta árið en
fannst svo skólinn ekki gefa mér neitt. Ég var
búinn að læra þetta allt í gegnum vinnuna. Ég
lærði samt bókfærslu og ákveðna vinnutækni.
Ég ætlaði mér að eignast hjörð og gerast
bóndi en ekki verða vísindamaður,“ segir
hann.
„Ég fór þaðan til Alaska og vann við að leið-
beina Inúítum við hreindýrarækt í tvö ár.
Þetta voru skemmtileg ár en ég fékk heimþrá
til Skandinavíu. Ég vann mjög mikið einn,
nema fyrsta sumarið. Ég notaði íslenska hesta
í hreindýraræktinni og mér fannst það mjög
spennandi. Í Noregi löbbuðum við allt; stund-
um fimmtíu kílómetra á dag í marga daga. Þá
verður maður mjög þreyttur,“ segir Stefán og
segist hafa keypt og flutt hestana inn frá Kan-
ada.
Vélsleðar voru stundum notaðir og eitt sinn
þurfti Stefán að fara út að leita að týndri
hreindýrahjörð. Það fór ekki betur en svo að
sleðinn bilaði og sat þá Stefán aleinn fastur úti
í náttúrunni í yfir þrjátíu stiga frosti.
„Ég átti að vera í fríi en það hafði verið vont
veður í tvo daga. Strákarnir höfðu farið út þeg-
Ánægður með mína
hreindýrasúpu
Allt frá æsku hefur lífið á köldum norðurslóðum heillað Stefán Hrafn Magnússon. Í næstu viku
kemur út ævisaga hans, Isortoq – Stefán hreindýrabóndi, eftir Svövu Jónsdóttur. Í fjóra áratugi
hafa hreindýr verið hans ær og kýr og hefur Stefán lent í ótrúlegum ævintýrum á lífsleiðinni.
Ásdís Ásgeirsdóttir asdis@mbl.is
’Maður þurfti að hafa eldi-viðinn tilbúinn innan seilingar áður en maður sofnaði,fyrir næsta dag. Við vöknuðum
alltaf upp úr þrjú eða fjögur en
þá fara hreindýrin á stjá. Þá
kveikir maður upp því úti er
kannski tuttugu stiga frost.