Bændablaðið - 20.10.2016, Síða 48

48 Bændablaðið | Fimmtudagur 20. október 2016
Flóamyntan, Mentha pulegium,
var ein af þeim jurtum sem
Karlamagnús vildi sjá í görðum
sínum. Hún er eina myntan sem
okkur finnst nú varasamt að nota
sem krydd í matargerð. Gildi
hennar fólst mest í því hversu
mikilvæg hún var í baráttunni
við óværu á fólki og fénaði.
Læknar notuðu hana líka til að
vinna bug á ýmsum kvillum sem
ásækja fólk. Og enn munu sumir
grasalæknar brúka hana eitthvað í
byrlanir sínar.
Í elstu heimildum grískra og róm-
verskra höfunda er flóamyntunnar
getið og sænski grasafræðingurinn
Carl von Linné notaði hið róm-
verska heiti hennar sem viðurnefni
tegundarinnar þegar hann var að
skilgreina og koma skikki á nafna-
kerfi sem allir gætu sameinast um
þegar rætt væri eða ritað um verur
lífríkisins.
Plöntunöfn aðlagast á langri leið
Viðurnefnið „pulegium“ er latneskt
og gat líka átt við timían. Það er
skylt latneska heitinu „pulex“ sem
þýðir fló. Úr báðum tegundum var
auðvelt að vinna efni sem gögnuð-
ust gegn fló og lús.
Í plöntulista Karlamagnúsar í
Capitulare de Villis stendur reyndar
„puledium“ og nafnið tók breyting-
um gegn um anglo-normanska
frönsku og varð „puliol“ og hafði
fengið á sig myndina „polej“ þegar
farið var að rækta flóamyntuna í
þýskum og norrænum klausturgörð-
um. Það nafn stendur enn í hinum
germönsku málum Norður-Evrópu.
Í ensku normananna á Bretlandi
var bætt við að hún væri ekta og
skrifað „puliol real“, sem svo
breyttist í „pennyroyal“ um miðja
sextándu öld. Því miður slysaðist
góður þýðandi til að kalla hana
„hagamyntu“ þegar evrópskri
flóru bók var snarað á íslensku
fyrir nokkrum árum. Líklega var
það í flaustri og án þess að huga að
bakgrunninum. Og víst er um að
flóamyntan þrífst illa úti um haga
og grundir þegar til Norður-Evrópu
kemur. Þar er hún fyrst og fremst
garðjurt sem gengur illa að lifa
veturna af norðan Eyrarsunds. Á
Íslandi má rækta hana sem einæra
sumarjurt sem sáð er árlega á vorin
ellegar yfirvetra hana í frostlausu
gróðurhúsi.
Uppruni og eðli
Uppruna flóamyntunnar er ekki
auðvelt að staðsetja. Vegna rækt-
unar í nokkur þúsund ár hefur hún
dreifst með fólksflutningum um
stórt svæði sem nú spannar eigin-
lega allan heiminn. Hvarvetna þar
sem vetur eru nokkurn veginn mild-
ir þrífst hún vel. Jafnvel það vel að
í mörgum löndum hefur hún verið
sett á lista yfir ágengar plöntur.
Í eðli sínu er flóamyntan fjöl-
ær jurt. Hið náttúrulega kjörlendi
hennar er í deiglendi, gjarna við
tjarnarbakka eða meðfram lækjum.
Kýs fremur leirkenndan jarðveg
en þolir samt vel að jarðvegurinn
þorni tímabundið um hásumarið.
Blöðin eru fremur smágerð, nokk-
uð ílöng og sporbaugótt, heilrennd
eða gistennt á jöðrunum. Oftast
örlítið hærð á neðraborði. Blómin
eru rauðfjólublá, mörg saman í
nokkrum hvirfingum á uppréttum
stönglum. Af henni leggur sérkenni-
lega og megna myntulykt þegar
hún er strokin. Þessi lykt stafar af
efnasambandinu púlegóni sem er
olíukenndur vessi sem veldur hinni
dæmigerðu piparmyntulykt sem
aðrar myntutegundir státa líka af.
En alls ekki í sama máta og flóa-
myntan. Af henni er „piparmyntu-
lyktin“ eiginlega óþolandi. Auk
þess inniheldur flóamyntan urmul
annarra efnasambanda sem vinna
saman í varnarkerfi hennar.
Sterkt skordýraeitur
Það er efnið púlegón í flóamynt-
unni, og dregur nafn sitt af henni,
sem veldur „piparmyntulyktinni“
og var lykillinn að vinsældum henn-
ar og gerðu hana ómissandi í hinum
eilífa bardaga gegn flóm og lúsum
sem herjuðu á menn og mannabú-
staði. Þótt aðrar myntur og reyndar
fleiri plöntutegundir, eins og t.d.
rúða, innihaldi púlegón, þá er inni-
hald þess í flóamyntunni margfalt
meira.
Púlegón er sterkt skordýraeitur
sem drepur við snertingu og áhrif
þess vara í nokkuð langan tíma þar
sem því hefur verið dreift. Púlegón
leysist ekki upp í vatni en með eim-
ingu er hægt að vinna það úr jurtinni
og fá það sem olíu sem síðan má
þynna út með vínanda eða volgu
vatni.
Flóamyntuolía – Pulegone-oil
eða bara Mint-oil á ensku – er enn
framleidd og seld sem ilmkjarna-
olía. Hún er mjög eitruð sé hún tekin
inn óblönduð. Það er því ekki á allra
færi að fara með hana og hana þarf
að geyma þar sem óvitar geta ekki
náð til hennar. Hún er líka oft seld
sem „piparmyntuolía“ til að úða
utan á hús eða á gróður til að verj-
ast og fæla frá meindýr og óværu.
Olían loðir lengi við og lyktin hefur
fælimátt á margs konar kvikindi.
En þrátt fyrir eitureiginleikana er
hún engu að síður nokkuð notuð í
sælgætisiðnaði til að fá fram sterkt
piparmyntubragð. Piparmyntuolía
sem almennt er seld sem bragðefni
í verslunum er mildari og ekki eins
hættuleg, þótt alltaf þurfi að hafa
varann á.
Sem lúsameðal var plantan
samt oftast lögð í volgt sápuvatn
sem látið var standa nokkra hríð og
síðan notað til þvotta á þeim hlutum
líkamans sem lýs höfðu lagst á og
eins til að bleyta með veggi, gólf
og glufur þar sem flær og veggjalýs
áttu sér fylgsni. Jurtin þurrkuð og
mulin gerði líka sitt gagn á slíkum
stöðum og eins þótti gott að hafa
þurrkaða flóamyntu í fatakistum og
línskápum til að verjast möl.
Fornar heimildir
Elstu heimildir um flóamyntu sem
ég hef undir höndum eru úr Materia
Media hins gríska Díoskoríðesar
sem uppi var á árunum um 40–90
fyrir okkar tímatal. Hann kallar
flóamyntuna GLECHON en það
nafn hefur færst yfir á aðra, en
náskylda tegund, Glechoma heder-
acea sem oft sést hér sem potta-
planta og margir kalla „malarann
og konuna hans“. Sú er ræktuð
sem kerplanta utanhúss á sumrin en
hengiplanta innanhúss á veturna og
þykir skemmtileg vegna smáplantn-
anna sem vaxa á „úthlaupurum“ frá
henni.
Díoskoríðes segir flóamyntuna
ylja og bæta meltinguna sé hún
notuð í mat. Seyði af henni komi
tíðum kvenna af stað og hraði
losun fylgjunnar eftir barnsburð.
Það gagnist einnig til að losa konur
við óviljandi þungun. Sé salti og
hunangi bætt í seyðið losi það
lungnaslím og lagi svima. Til að
ráða bót á ógleði og magakveisu
ráðlagði hann að drekka upphitað
súrt vín blandað með flóamyntu.
Þetta lagar líka ef þunglyndi þjakar.
Vín blandað með flóamyntu er til
bjargar ef menn hafa verið bitnir
af snákum. Og ef að edik blandað
flóamyntu er borið í nasir fólks sem
fallið hefur í yfirlið kemur það því
strax á réttan kjöl aftur. Við vind-
verkjum, harðlífi og þöndum kvið
segir Díoskoríðes gott að strjúka
magann með klút vættum í flóa-
myntuseyði. Sama ráð dugar líka
við kláða á hörundinu.
Rómverjinn Pliníus eldri (23–79
ekr) segir í náttúrusögu sinni að flóa-
myntan sé betri til að hreinsa loftið í
híbýlum manna heldur en kippur af
rósablómum. Og að bera flóamyntu-
krans um höfuðið hindraði höfuð-
verk og skerpti hugsunina. Ilmurinn
af flóamyntunni, einn og sér, nægði
til að hindra ásókn kvefs eða hita-
sóttar og drægi mjög úr þorsta.
Nokkrir kvistir af flóamyntunni sem
menn kæmu fyrir á bak við eyrun
gerðu ferðir í sólarbreyskju léttari og
hindruðu að menn fengju sólsting.
Deig blandað flóamyntu og ediki
lagt sem bakstur á aum svæði linar
verki. Að setja flóamyntu í óheil-
næmt drykkjarvatn gerði það aftur
drykkjarhæft og að skola munninn
með flóamyntuvatni slægi á hæsi
og hósta. Annars er flest það sem
Pliníus segir um flóamyntuna sam-
hljóma við rit Díoskoríðesar. En
hann bætir við að flóamyntan gagnist
líka við niðurfallssýki, sporðdreka-
bitum og til að drepa flær.
Launhelgar og töfradrykkir
Flóamyntan var líka mikilvæg fyrir
ýmiss konar launhelgar og töfra-
drykki. Hún mun hafa verið í upp-
skriftinni að drykknum kykeon sem
stjórnendur Elevsísku launhelganna
létu nýliða sína bergja á við vígslu-
hátíðir í „Hofi gyðjanna beggja“
í Elevsis (nú bærinn Eluisis rétt
norðan við Aþenu). Þessar hátíðir
voru launhelgar miklar í bland við
sjónleik sem lýsti örlögum þeirra
mæðgna, gyðjanna Demeter og
Persefone. Enginn mátti vitna um
hvað þar fór fram, en menn hafa
getið sér til um að þarna hafi verið
farið yfir líkurnar á ódauðleika
sálarinnar og lífinu eftir dauðann.
Eiginlega eins konar allsherjar
miðilstrans þar sem ýmissa efna
var neytt til að koma þátttakendum
í annarlegt ástand svo að þeir væru
móttækilegri fyrir skilaboðum úr
handanheiminum.
Flóamyntan var einnig notuð í
svokallaða ástardrykki sem áttu að
greiða fyrir samgangi kynjanna. En
ekki á neinn þann rómantíska hátt
sem lesa má um í mansöngvum og
riddarakvæðum. Heldur var þetta
nokkurs konar staðalmjöður sem
boðið var upp á í „sér stökum húsum“
rómverskra bæja. Flóamyntan var
þar fulltrúi fyrir sköp kvenna og átti
að tryggja að viðskiptunum fylgdu
ekki óæskileg eftirköst. Og ekki
nóg með það, heldur var hún þar að
auki ávísun á langdregnari unað og
frammistöðu viðskiptavinanna.
Klausturjurt
Flóamyntan var ein af klausturjurtun-
um. Bæði hjá munkum og nunnum.
Fyrst og fremst sem vörn gegn fló og
lús en ekki síður vegna þeirra verð-
leika sem fornu grasafræðingarnir
höfðu lýst. Hin heilaga Hildegard frá
Bingen, sem ég hef áður vitnað til í
þessum pistlum, skrifaði eitthvað á
þessa leið um flóamyntuna: „Sá sem
hefur þá veilu í heila að honum liggi
við sturlun skal taka flóamyntu og
sjóða í víni. Svo taki hann vínið og
beri í höfuð sér meðan það enn er
heitt. Yfir þetta vefji hann svo klút
til að heilinn haldist heitur og kæfi
geggjun hans.“
Varnaðarorð
Allar ilmkjarnaolíur eru í eðli sínu
vörn plantnanna gegn narti skordýra
eða annarra skepna og oftast hættu-
lega eitraðar eins og þær koma sam-
þjappaðar á markaðinn. Myntuolía
ekki síst. Ein teskeið af henni óbland-
aðri getur hæglega drepið mann,
hross eða hund. Margar heimildir
eru til um dapurlegan dauða fólks
sem hefur glapist til að taka hana inn
óblandaða. Tveir til þrír dropar út í
glas af vatni gera varla neinum illt og
fara skal nákvæmlega eftir uppgefnu
magni þegar hún er gefin upp sem
bragðbætir í matargerð. Hið sama
gildir sé hún borin á hörund sem vörn
gegn mýbiti. Hana verður ávallt að
blanda dauft í meinlausar olíur, t.d.
ólífuolíu eða kókosolíu ef ætlunin er
að bera hana á hörundið. Einn til tveir
dropar í matskeið af burðarolíunni
nægir oftast til tryggja árangurinn.
Fróðleiksbásinn
Hafsteinn Hafliðason garðyrkjufræðingur
Jurtir Karlamagnúsar – flóamyntan
Flóamynta í blóma.
Flóamyntuolía – notið hana aldrei
innvortis.