Bændablaðið - 22.06.2017, Blaðsíða 42

42 Bændablaðið | Fimmtudagur 22. júní 2017
Svo virðist sem allmargir hafi
átt í vandræðum með magn
frírra fitusýra (FFS) í tankmjólk
undanfarið og kemur slíkur
vandi auðvitað beint niður á
afreikningnum frá afurðastöðinni,
enda getur mikið magn af FFS
leitt til beiskjubragðs mjólkur og
mjólkurvara.
Fríar fitusýrur myndast þegar
fitukúlur mjólkurinnar sundrast af
einhverjum ástæðum, en það er þó
alls ekki lögmál að fríar fitusýrur
þurfi að vera eitthvað vandamál
í mjólk. Má fullyrða að það sé
algjörlega óháð mjaltatækninni
sem notuð er. Í öllum tilfellum á að
vera hægt að ná fitusýrunum niður
á ásættanlegt stig. Það er margt
sem kúabændur geta gert sjálfir
áður en kallað er í sérfræðing. Hér
verður komið inn á helstu atriði sem
reynslan sýnir að tengjast auknu
magni af fríum fitusýrum í mjólk.
Margt hefur áhrif á mjólkina
Leið mjólkurinnar frá spenaenda í
mjólkurtankinn getur verið löng og
flókin og margt á þessari leið getur
haft áhrif á gæði mjólkurinnar. Við
upphaf ferðalagsins, þegar mjólkin
kemur úr spenanum, skiptir þó afar
miklu máli að gæði hennar séu í
lagi.
Þegar horft er til frírra fitusýra í
mjólk hafa hér áhrif þættir eins og
staða á mjaltaskeiði, nythæð, tíðni
mjalta á dag og fóðrun kúnna. Þessir
þættir hafa m.a. allir áhrif á það
hvernig gæði fitunnar í mjólkinni
eru þegar hún yfirgefur spenaendann
og því viðkvæmari sem fitan er á
þessum tímapunkti, því meiri
líkur eru á því að meðferðin á leið
mjólkurinnar í tankinn geti haft slæm
áhrif og magn frírra fitusýra aukist
vegna sundrunar á mjólkurfitu.
Tvenns konar uppruni fitu í mjólk
Mjólkurfita er aðallega þríglyseríð,
sem samanstanda hvert um sig
af glyseróli sem tengt er þremur
fitusýrum og þegar þessi fita
sundrast af einhverjum ástæðum
losnar glyserólið og fitusýrurnar
verða lausar eða fríar eins og hefur
oft verið notað um þessa fitusýrur.
Það er ágætt að rifja upp að þær
fitusýrur sem mynda mjólkurfituna
eiga sér tvenns konar uppruna.
Annars vegar myndast þær frá
grunni í júgurvefnum og hins
vegar eru þær teknar beint upp úr
blóðrásinni og þangað hafa þær
komið úr fóðrinu, úr örverumassa
og frá forðafitu kýrinnar og er þessi
hluti fitunnar breytilegur eftir stöðu
á mjaltaskeiði.
Náttúruleg vörn mjólkurfitu
Í mjólkinni er mjólkurfitan í litlum
fitukúlum sem eru umluktar þunnri
himnu en hlutverk þessarar himnu
er að halda fitusýrunum saman, að
vernda fitukúlurnar og gerir það
um leið að verkum að fitukúlurnar
dreifast í mjólkinni. Þessi himna
getur svo brostið við meðhöndlun
mjólkurinnar og einnig við það eitt
að láta mjólkina standa ókælda því
þá fara sk. fituhvatar (lípasar), sem
finnast náttúrulega í mjólkinni, að
starfa af krafti en þeirra hlutverk er
að sundra fitunni. Í raun má segja að
með því að tryggja að þessi himna sé
af góðum gæðum og að hún haldist
í heilu lagi í mjólkinni, sé nokkuð
tryggt að hlutfall frírra fitusýra
haldist lágt.
Stærð fitukúlunnar skiptir máli
Fitukúlurnar eru misstórar og því
stærri sem þær eru, því óstöðugri
eru þær og viðkvæmar fyrir sundrun.
Því oftar sem kýrin er mjólkuð
á degi hverjum, því stærri verða
fitukúlurnar í mjólk hennar og um
leið verður mjólkin viðkvæmari fyrir
meðhöndlun.
Þarna spila mjaltaþjónar stórt
hlutverk en þeir geta einmitt mjólkað
kýr oft á dag og um leið verður að
viðurkennast að þessi mjaltatækni
fer ekki beint mjúklega með
mjólkina almennt séð vegna mikillar
loftinnblöndunar og tíðra dælinga
eða blásturs á mjólk svo dæmi séu
tekin.
Fóðrið skiptir máli
Nýleg íslensk rannsókn, sem gerð
var á Stóra-Ármóti, sýndi fram á að
magn frírra fitusýra í mjólk jókst
með gjöf á fitubættu kjarnfóðri
en notkun á slíku kjarnfóðri jókst
verulega hér á landi árið 2014
þegar mjólkurfituskortur var
yfirvofandi hér á landi. Rannsókn
þessi sýndi fram á að viðbót á fitu í
fóðri, hvort sem var úr þurrfitu eða
kjarnfóðurblöndu, leiddi til breytinga
á efnainnihaldi mjólkur, m.a. þannig
að fituhlutfall mjólkurinnar hækkaði
en um leið hækkaði einnig hlutfall
af fríum fitusýrum í mjólkinni
hjá kúm sem fengu fituviðbót.
Þó var magn þeirra ekki nálægt
mjólkurgæðamörkum fyrir fríar
fitusýrur.
Önnur fóðrunarlega tengd áhrif
á fríar fitusýrur er vanfóðrun á
orku og/eða fóðrun með lélegu
gróffóðri sem kýrnar éta þá síður.
Gerist þetta verður himnan sem
umlykur fitukúlurnar ekki nógu
sterk og þá þolir mjólkin mun minni
meðhöndlun en ella.
Á það hefur einnig verið bent að
með því að gefa kúnum E-vítamín
megi ef til vill. styrkja himnuna
sem umlykur fituna og af því má
draga þá ályktun að ef grunur er um
E-vítamínskort þá má vænta þess
að aukin hætta sé á hækkun á FFS.
Kýrin sjálf skiptir máli
Arfgerð kýrinnar hefur án nokkurs
vafa áhrif á það hvernig mjólkin er
framleidd í viðkomandi kú og hvernig
efnasamsetning mjólkurinnar er.
Þannig er ekki hægt að útiloka að
einhverjar kýr framleiði einfaldlega
afar viðkvæma mjólk, þ.e. mjólk
sem þolir illa meðhöndlun nútíma
mjalta- og kælitækni. Þá er ástæða
að geta þess að sé heilsufar kúnna
ekki gott þá kemur það einnig niður
á mjólkurgæðunum og getur haft
neikvæð áhrif á FFS.
Bóndinn skiptir máli
Bústjórnin sjálf hefur alloft veruleg
áhrif á aukið magn FFS í mjólk.
Líklega eru algengustu mistökin sem
gerð eru að halda kúm í framleiðslu
langt fram yfir 300 daga frá burði
Of margar fríar fitusýrur
í mjólkinni?
Harvard T.H. Chan School of Public Health:
Loftslagsbreytingar munu draga
úr matvælaframleiðslu
Breytingar á loftslagi munu hafa
mikil áhrif á matvælaframleiðslu
heimsins á komandi árum.
„Þær munu hafa mikil áhrif
á magn, gæði og staðsetningu
matvælaframleiðslunnar,“ segir
Sam Myers, sem er doktor í
lyfjafræði við Harvard T.H. Chan
School of Public Health.
Myers hefur stundað rannsóknir
á því hvernig umhverfisáhrif hafa
áhrif á heilsu manna. Ræddi hann
þetta m.a. á ráðstefnu fyrr á þessu ári.
„Við höfum aldrei áður þurft að
auka fæðuframleiðslu jafn mikið og
nú til að anna aukinni eftirspurn á
heimsvísu. Á sama tíma erum við að
gjörbylta líffræðilegum undirstöðum
framleiðslunnar vegna breytinga á
loftslagi.“
Draga mun úr
matvælaframleiðslu
Hann segir að breytingar á loftslagi
muni draga úr framleiðslu á heims-
vísu. Þótt sumir vísindamenn hafi
haldið því fram að vaxandi koltvís-
sýringur í loftinu muni virka eins og
áburður fyrir plöntur, þá kunni það
að virka öfugt fyrir sumar tegund-
ir eins og korn og hveiti. Það eigi
einkum við hitabeltissvæði sem til
þessa hafi gefið góða uppskeru en
verði rýr vegna hækkandi hitastigs.
Myers vísar til niðurstaðna
rannsókna sem benda til að aukinn
koltvísýringur í andrúmsloftinu leiði
til hækkunar hitastigs sem leiði til
minni uppskeru vegna þurrka á viss-
um svæðum. Þar muni tíðni ýmissa
sjúkdóma einnig aukast, en slíkar
pestir séu orsakavaldur að 25 til
40% uppskerutaps í dag. Ef hitastig
hækkar enn meira aukist útbreiðsla
slíkra sjúkdóma.
Þá muni skordýr flytja sig yfir á
svæði þar sem þau þekkjast ekki í
dag sem og ýmsar fuglategundir sem
erfitt verði að hafa hemil á.
Staðan verður verst í hitabeltinu
Hann telur að landbúnaður á
hitabeltissvæðum muni að öllum
líkindum verða verst úti. Þar verði
erfiðara fyrir bændur að vinna sökum
hita sem leiði til minni framleiðslu
auk þess sem ræktunarskilyrði
versni. Þetta sé einkum alvarlegt í
ljósi þessa að þar sé fólksfjölgunin
mest og muni verða svo á næstu 50
árum.
Tíðni næringarefnaskorts
mun aukast
Þá muni aukning koltvísýrings í
andrúmsloftinu leiða til þess að gæði
sumra plantna muni versna og þær
missa hluta af næringargildi sínu.
Það leiði aftur til versnandi heilsufars
fólks og meira fari að bera á skorti
á járni og sinki. Í framtíðinni kunni
þannig um 200 milljónir manna
að bætast í hóp þeirra sem þjást
af sinkskorti. Sá milljarður manna
sem þegar býr við sinkskort mun
versna. Þá sýni rannsóknir að áhrifin
á járnupptöku manna úr fæðunni sem
og próteins verði svipuð.
Svæðin nærri pólum jarðar munu
vissulega njóta hlýnandi veðurfars
og lengri ræktunartíma, að mati
Myers. Það landsvæði dugi bara ekki
til að halda uppi aukinni framleiðslu.
Myers telur að fleiri
matvælagreinar en landbúnaður
muni verða illa úti vegna hlýnunar
jarðar. Það eigi ekki síður við
fiskveiðar, þar sem fiskisstofnar
hörfi nú hlýnandi sjó í kaldari
aðstæður nærri pólsvæðunum.
Sannarlega svört sýn af hálfu
doktorsins en eflaust eru margir
vísindamenn honum sammála. /HKr.
Kettir og menn samferða í árþúsundir:
Útbreiðsla katta kortlögð
Tengsl manna og katta ná aftur til
nýsteinaldar. Jarðvistarleifar sem
fundust í Kýpur benda til þess
að kettir hafi lifað í nánu samlífi
með mönnum allt frá 7.500 f.Kr.
Í dag eru húsvandir kettir til stað-
ar í öllum heimsálfum nema á
Suðurskautslandinu og á afskekkt-
ustu útskikum veraldar.
Þótt hann sé í dag mestmegnis
alinn sem hæverskur nautnaseggur
og dyntóttur fjölskyldumeðlimur
þjónaði köttur mikilvægu hlut-
verki til að sporna við meindýrum,
einkum nagdýrum, á sveitabýlum,
í skipum og þorpum á árum áður.
Vísindaritið Nature birti nýlega
niðurstöður rannsókna á útbreiðslu-
mynstri katta um heiminn. Notaðar
voru DNA-greiningar á jarðvistar-
leifum kattardýra og benda niður-
stöður til þess að kettir hafi breiðst
út samhliða sjóferðum manna, frá
ströndum og þaðan inn til megin-
landa. Þá sýna greiningar á þróun
litmynsturs katta fram á að eigin-
leg ræktun katta hefjist síðar en hjá
flestum öðrum heimilisdýrum.
UTAN ÚR HEIMI Á FAGLEGUM NÓTUM