Bændablaðið - 11.05.2017, Blaðsíða 38

38 Bændablaðið | Fimmtudagur 11. maí 2017
Skipulögð skjólbeltarækt
hefur verið stunduð á Íslandi í
rúmlega hálfa öld og er gagnsemi
skjólbelta vel þekkt. Vel skipulögð
skjólbelti sem skýla plöntum,
dýrum og mönnum geta þannig
t.d. lengt þann tíma sem kýr og
annað búfé getur verið úti, bætt
uppskeru svo um muni, eða aukið
umferðaröryggi við vegi. Auk þess
er það mikill kostur ef skjólbeltin
geta fegrað umhverfið.
Hingað til hefur víðir verið
algeng skjólbeltaplanta. Hann skilar
skjótum árangri enda vex hann hatt
og er auðveldur í ræktun. Hann vex
hins vegar einnig fljótt úr sér og
veður lélegur og til lítils gagns og
prýði í skjólbeltum. Beltin verða með
tímanum ber að neðan og þá trekkir
undir þau. Það er því nauðsynlegt
að skoða möguleika þess að nota
aðrar tegundir sem þjóna hlutverki
sínu vel og endast betur; langlífar
tegundir trjáa og runna í bland við
fljótvaxnar tegundir sem veita skjól
í upphafi og víkja svo fyrir þeim
langlífari.
Skjólbelti framtíðar
Verkefnið Skjólbelti framtíðar
gengur út á að finna bestu hentugu
skjólbeltaplöntur sem völ er á fyrir
íslenskar aðstæður og þróa heppilega
samsetningu í uppbyggingu á
gagnlegum og endingargóðum
skjólbeltum.
Verkefnið byggir á rannsóknum
Yndisgróðurs um garð- og
landslagsplöntur fyrir íslenskar
aðstæður sem hefur verið starfrækt á
vegum Landbúnaðarháskóla Íslands
undanfarin 10 ár. Markmiðið er að
auka skjólbeltarækt með markvissara
skipulagi og bættu plöntuvali og
miðla þekkingunni til bænda og
annarra hagsmunaaðila. Skógræktin
er mikilvægur samstarfsaðili og
tengiliður við bændur víðsvegar
um landið.
Á Hvanneyri eru nú tvö tilrauna-
og sýningarskjólbelti og á Kjalarnesi
er verið að koma upp einu skjólbelti
í samstarfi við kúabændur á bænum
Bakka. Skjólbeltin eru öll þriggja
raða með allt að 30 tegundum af
trjám og runnum.
Hávaxnar og langlífar trjátegundir
mynda hæð beltisins. Þær eru
aðallega staðsettar í miðjuröðinni
ásamt skuggþolnum runnum.
Tegundirnar eru m.a. alaskaösp,
reyniviður og gráelri.
Fljótvaxnir runnar, eins og
grásteinavíðir og loðvíðir þjóna
þeim tilgangi að mynda skjól fyrir
viðkvæmari tegundir sem eru lengur
að komast á legg. Þeir eru gjarnan
sólelskir og hopa með tímanum fyrir
skuggþolnari tegundum.
Skuggþolnir og þekjandi runnar
mynda neðsta lag beltisins og þjóna
mikilvægum tilgangi við að loka
beltinu alveg niður við jörð.
Í norðurröðina er mikilvægt
að velja vindþolna, harðgera og
skuggþolna runna eins og rifstegundir
og toppa en í suðurröðina er hægt að
velja sólelskari runna sem blómstra
meira og gefa beltinu þannig þannig
lit og fjölbreytni. Þarna er hægt
að velja t.d. rósategundir eins og
fjallarósir eða ígulrósir, bersarunna
eða garðakvistil.
Á heimasíðu Yndisgróðurs
(h t tp : / /ynd i sgrodur. lbh i . i s /
pages/2778) hafa verið teknar
saman nokkrar tegundir sem gætu
verið góðar skjólbeltaplöntur. Meðal
þeirra tegunda sem hafa nú þegar
sýnt góðan árangur eru alaskaösp,
glótoppur, garðakvistill og hélurifs.
Verður hér reifað stuttlega ágæti
þeirra.
Alaskaösp
Reynsla af notkun alaskaaspar í
skjólbelti hefur sýnt góðan árang-
ur. Hún er harðger og fljótvaxin og
er mikilvæg til að mynda tiltölulega
fljótt góða hæð á skjólbeltinu. Hún
er hins vegar nokkuð ber að neðan
og því mikilvægt að nota lægri runna
með henni til að loka beltinu. Yrkin
´Pinni´ og ́ Brekkann´ hafa almennt
reynst vel og fyrir vindasamari staði
við ströndina hefur ´Keisari´ staðið
sig hvað best.
Glótoppur
Glótoppur er nokkuð hár, kröft-
ugur og hraðvaxta runni. Hann er
skuggþolinn og hentar því mjög vel
undir trjám og í skugga af stærri
tegundum í skjólbeltum. Kostir hans
fyrir skjólbelti eru auk þess breitt
og þétt vaxtarlag sem helst alveg
niður að jörð. Hann er svo þéttur og
skuggþolinn að hann og skyggir út
svo til allt illgresi undir sér. Áratuga
reynsla yrkinu ́ Kera´ hefur sýnt að
hann er gróskumikill, harðger og
hefur reynst vel í sæmilega góðum
jarðvegi víðasta hvar á láglendi.
Finnska yrkið ́ Satu´ hefur verið
í prófun hjá Yndisgróðri síðan 2007
og gefur ´Kera´ekkert eftir, ef eitt-
hvað er virðist hann vera með enn
þéttara vaxtarlag. ´Satu´ var valið
úrvalsyrki Yndisgróðurs 2014 og
er að komast í almenna framleiðslu.
Garðakvistill „Kjarri”
Garðakvistill er kröftugur og fljót-
vaxinn runni sem hentar vel fyrir
skjólbelti vegna vaxtarlagsins enda
er hann gróskumikill, breiður og
þéttur. Hann þolir hálfskugga og
hentar því undir trjám í suðurröð
skjólbelta þar sem hann fær smá sól
og nær að blómstra hvítum, fíngerð-
um blómum.
Garðakvistill hefur lengi verið í
ræktun hér á landi en nokkur yrki
hafa verið í gangi sem eru mis-
harðger. Yrkið ´Kjarri´ hefur borið
af í tilraunum Yndisgróðurs og er
eitt af úrvalsyrkjum Yndisgróðurs
enda hefur ´Kjarri´ reynst bæði
harðger, þéttvaxinn og einstaklega
blómsæll og fallegur. Unnið er að
því að koma honum á almennan
markað en honum var fyrst fjölgað
af Ræktunarstöð Reykjavíkurborar
og síðan komið á markað af
Gróðrarstöðinni Kjarra eins og
nafnið gefur til kynna.
Hélurifs
Hélurifs er lágvaxinn, jarðlægur
og skuggþolinn runni sem lokar
vel yfirborðinu og skríður fram og
liðast jafnvel upp með trjástofnum.
Í tilraunum okkar er verið að kanna
hvort hann geri gagn við að þekja
jarðveginn til að vega upp á móti
illgresisvexti.
Gras er ein helsta samkeppnis-
plantan í skjólbeltum og erfitt að
eiga við það ef grasvöxtur veður yfir
og kæfir ungar plöntur. Ekki er ljóst
hvort hélurifs getur komið í veg fyrir
þennan vanda en í tilraunabeltum
okkar á Hvanneyri er áhugavert
að sjá hvað hélurifsið er duglegt
að dreifa úr sér og gefur beltinu
ákveðna fyllingu í neðsta laginu.
Ekki spillir fyrir að hélurifs fær
einstaklega fallega rauða haustliti
og ber sem hægt er að sjóða í sultu.
Yndisgróður stefnir nú að því, í
samvinnu við Skógræktina, að koma
upp tveimur skjólbeltum í hverjum
landshluta við ólíkar aðstæður.
Þannig ætti að fást enn betri reynsla
á þær tegundir sem verið er að reyna
og koma í ljós hvaða tegundir henta
vel fyrir skjólbelti við mismunandi
aðstæður. Til dæmis er ekki komin
reynsla á hvaða tegundir eru
heppilegastar í rýrum jarðvegi eða
við sjávarsíðuna, en það eru ýmsar
tegundir sem gæti verið spennandi
að prófa þar eins og elritegundir
á rýru landi og glótopp, hafþyrnir
og ígulrósir við sjávarsíðuna svo
eitthvað sé nefnt.
Steinunn Garðarsdóttir og
Samson Bjarnar Harðarson,
Landbúnaðarháskóla Íslands.
Skjólbelti framtíðar:
Runnar sem neðsta lag í skjólbeltum
SKÓGRÆKT&LANDGRÆÐSLA
Glótoppur í skjólbelti á Rauðkollsstöðum á Snæfellsnesi árið 2013, gróðursett
2009. Hér sést vel hvað hann er gróskumikill.
Tilrauna- og sýningarskjólbelti á Bakka á Kjalarnesi, gróðursett sumarið 2016.
Garðakvistill ´Kjarri´ lokar alveg niður við jörð.
Sýningarskjólbelti á Hvanneyri 3 árum eftir gróðursetningu. Garðakvistill
´Kjarri´ er fyrir miðju í fremri röð, gráelri vinstra megin við hann og loðvíðir
til hægri. Í aftari röð sést m.a. í selju (til vinstri) og gráelri (til hægri).
Hélurifs myndar jarðlægar breiður og gæti því komið vel út í neðsta lag
skjólbelta.
Haustlitir hélurifs eru einstaklega
fallegir.