Bændablaðið - 15.11.2018, Blaðsíða 16

Bændablaðið | Fimmtudagur 15. nóvember 201816
Karfinn er meðal verðmætustu
nytjastofna Íslendinga en það
tók okkur marga áratugi að átta
okkur á því að þessi rauði, litfagri
fiskur er eftirsótt matvara víða
um heim.
Að sækja gull í greipar Ægis er
orðatiltæki sem menn grípa gjarnan
til þegar lýsa þarf því hve gjöfult
hafið getur verið. Það er vel við
hæfi að líkja sjávarauðlindinni við
gull þótt hafið sé ekki gullnáma í
eiginlegum skilningi. Gullið verður
fyrst til í greipum þeirra sem nýta
fiskinn eða önnur sjávardýr.
Ýmsar dýrmætar tegundir sem nú
eru eftirsóttar voru lengi vel taldar
verðlausar og var hent fyrir borð
áður en menn sáu tækifæri í því að
nýta þær. Karfinn er gott dæmi um
fisk sem lengi var vannýttur en nú
skilar hann milljörðum í þjóðarbúið.
Samkvæmt tölum frá Hagstofunni
voru fluttar út karfaafurðir fyrir um
11,3 milljarða króna á árinu 2017,
sem eru tæp 6% af heildarútflutningi
sjávarafurða. Því er óhætt að kalla
karfann rauðagullið sem sótt er í
greipar Ægis.
Karfi er ekki bara karfi
Dags daglega er oftast talað um
karfa eins og um eina fisktegund sé
að ræða. Málið er þó ekki svo einfalt
því á Íslandsmiðum veiðast þrjár
karfategundir; gullkarfi, djúpkarfi
og litli karfi.
Til að flækja málið enn frekar
þá er djúpkarfinn tvöfaldur í
roðinu ef þannig má að orði
komast. Alþjóðahafrannsóknaráðið
skilgreinir djúpkarfa við Ísland og
úthafskarfa í Grænlandshafi sem
þrjá líffræðilega aðgreinda stofna
þótt þeir beri eitt og sama latneska
tegundaheitið.
Djúpkarfinn sem við veiðum á
Íslandsmiðum er sem sagt sérstakur
stofn og úthafskarfinn telur tvo
stofna, efri og neðri stofn. Nú
eru aðeins leyfðar veiðar á neðri
stofni en hann má einkum finna á
Reykjaneshryggnum utan íslensku
fiskveiðilögsögunnar. Hann gengur
einnig inn í íslenska lögsögu þar
sem íslensk skip veiða yfirleitt sinn
hluta úthafskarfakvótans rétt innan
lögsögulínunnar.
Ein mesta veiðiþjóð karfa
Íslendingar veiða einna mest allra
þjóða af karfa og eru einnig ein
stærsta útflutningsþjóð karfaafurða.
Í u p p h a f i
karfaveiða á fyrri
hluta síðustu
aldar veiddist nær
eingöngu gullkarfi
en veiðar á djúpkarfa
hófust í kringum
1950. Gullkarfi og
djúpkarfi eru mikilvægastir fyrir
veiðar okkar en um tíma var veitt
umtalsvert magn af úthafskarfa.
Lítið veiðist hins vegar af litla karfa.
Íslendingar stunduðu einnig
umtalsverðar karfaveiðar á
fjarlægum miðum svo sem við
Vestur-Grænland, við Austur-
Grænland og Nýfundaland á 20 ára
tímabili, frá 1953 til 1972.
Á nýliðnu fiskveiðiári veiddu
Íslendingar 51.400 tonn af gullkarfa,
10.500 tonn af djúpkarfa, 1.140 tonn
af úthafskarfa og 150 tonn af litla
karfa. Samanlagt gera þetta um
63.300 tonn.
Þegar best lét veiddu íslensk skip
tæp 97 þúsund tonn af gullkarfa á
Íslandsmiðum en það var árið 1982.
Hæst fór djúpkarfaaflinn í tæp 57
þúsund tonn árið 1994. Mest veiddu
Íslendingar rúm 57 þúsund tonn af
neðri stofni úthafskarfa árið 1996.
Þess má geta að um og eftir miðja
síðustu öld og fram undir seinni
hluta áttunda áratugarins veiddu
erlend skip gríðarlegt magn af karfa
á Íslandsmiðum.
Gýtur lifandi seiðum
Karfategundirnar við Ísland eru
keimlíkar í útliti en þó er nokkur
munur á þeim í lit, svipmóti og
stærð. Tegundirnar halda sig einnig
á misjöfnu dýpi, litli karfi grynnst
en djúpkarfi dýpst eins og nafnið
bendir til.
Þar sem gullkarfinn er algengastur
er við hæfi að lýsa honum aðeins
nánar. Yfirleitt er gullkarfi í afla um
35 til 42 sentímetrar að lengd og
vegur um 0,6 til
1,1 kíló. Hann getur þó
orðið allt að 90 sentímetrar og
vegið um 12 til 15 kíló og kallast þá
„aldamótakarfi“.
Aðaluppeldissvæði gullkarfa
er við Ísland og Austur-Grænland
en hann fer einnig til Færeyja.
Gullkarfinn er deilistofn þessara
þriggja landa en stærstur hluti
veiðkvótans kemur í hlut Íslendinga.
Gullkarfi finnst víða á Íslandsmiðum
en veiðist mest fyrir sunnan land og
vestan.
Gullkarfinn, eins og aðrar
karfategundir, hefur þá sérstöðu
meðal beinfiska að hann gýtur
lifandi seiðum. Hængar verða
kynþroska á haustin og þá fer eðlun
fram en hængurinn hefur til þess
sérstakt ytra líffæri sem nefnist
pintill.
Í fyllingu tímans þroskast eggin
og klekjast út í hrygnunni og gýtur
hún seiðunum suðvestur af Íslandi
í apríl til júní. Fjöldi seiða í hverju
goti er frá 40 til 400 þúsund.
Enginn happadráttur
Engum sögum fer af karfaveiðum
Íslendinga fyrr á öldum en karfinn
var þó þekktur sem matfiskur. Hann
hefur væntanlega stöku sinnum
slæðst um borð við veiðar á þorski.
Í upphafi botnvörpuveiða
snemma á síðustu öld fór að bera
meira á karfa sem meðafli við
þorskveiðar. Var honum tíðast kastað
í sjóinn aftur eins og hverjum öðrum
verðlausum fiski. Eftir að veiðar
íslenskra togara hófust á Halamiðum
upp úr 1920 jókst karfi sem meðafli
gríðarlega og var honum sem fyrr
undantekningalítið mokað í hafið
að nýju.
Karfinn hefur beitta gadda og ef
sjómenn stungu sig á honum þegar
hann var handleikinn gat grafið illa
í sárinu. Það þótti líka nauðsynlegt
að eiga góð stígvél þegar karfanum
var sparkað fyrir borð. Karfinn þótti
því enginn happadráttur.
Frá gúanó til manneldis
Það var ekki fyrr en á fjórða áratug
síðustu aldar að fyrst var farið að
nýta karfann að einhverju ráði. Þá
hófust skipulagðar veiðar á karfa
fyrir vestan land og var honum
mokað upp til gúanóvinnslu í
síldarverksmiðjum vestanlands og
norðan. Jafnframt var lítilsháttar
karfavinnsla í landi þar sem lifrin
var brædd. Síðan var farið að flytja
hann út ísaðan í einhverjum mæli,
einkum til Þýskalands.
Á árinu 1950 hefst svo loks
vinnsla á karfa til manneldis af
fullum krafti, fyrst hjá Haraldi
Böðvarssyni á Akranesi eins og
rakið er hér í sérstakri grein.
Fyrstu áratugina var karfinn
unninn í landi en eftir að frystitogarar
komu til sögunnar færðist vinnsla
hans út á sjó í verulegum mæli.
Allt að helmingur karfaaflans er nú
sjófrystur.
Bandaríkin og Rússland voru
lengi aðalmarkaðir fyrir karfann.
Þýskaland er núna mikilvægasti
markaðurinn en Rússlandsmarkaður
er lokaður vegna viðskiptahafta.
Japanir eru líka stórir kaupendur.
Mikil samþjöppun karfakvótans
Karfinn hefur þá sérstöðu í
kvótakerfinu að hann er sú tegund
sem hefur hæsta kvótþakið.
Samkvæmt lögum má ekkert
útgerðarfyrirtæki eiga meira
en 12% af verðmætum
heildarkvótans reiknað í
þorskígildum. Sérreglur gilda svo
fyrir einstakar tegundir. Enginn má
eiga meira en 12% heildarkvótans
í þorski, 20% ýsukvótans og 20%
loðnukvótans, svo dæmi séu tekin.
Kvótaþakið fyrir karfann er hins
vegar 35%.
Fiskistofa birti nýlega yfirlit
yfir hlutfallslega kvótaeign stærstu
útgerða í upphafi fiskveiðiársins
2018/2019. Þar kemur fram að HB
Grandi er með langstærstu hlutdeild
í karfa, eða tæp 28% í gullkarfa og
rúm 25% í djúpkarfa, Útgerðarfélag
Reykjavíkur, áður Brim, er í öðru
sæti með um 8,5% í gullkarfa og
15,7% í djúpkarfa.
Mikil samþjöppun er í kvótaeign
í karfa. Þannig eru 10 kvótahæstu
útgerðirnar með samanlagt um 80%
kvótans í gullkarfa og um 84% í
djúpkarfa, sem sjá má í meðfylgjandi
töflu. Frá því Fiskistofa birti tölur
sínar hefur hluthafafundur HB
Granda samþykkt kaup félagsins
á Ögurvík sem er í 8. og 7. sæti
yfir stærstu útgerðir í gullkarfa og
djúpkarfa.
Kjartan Stefánsson
kjartanst@simnet.is
Sjálfur kýs ég að undirbúningur
jóla hefjist í desember og hef
sagt að jólaskraut í nóvember
stingi álíka mikið í augum og
að setja dropa af tabasco-sósu
undir augnlokin. Undantekning
á þessu eru þó blóm sem eiga
að standa yfir hátíðarnar þar
sem þau þurfa talsverðan
undirbúning.
Mörgum þykir ilmurinn af
hýasintum góður og þær eru
fallegar í skreytingar. Ekki
skemmir heldur fyrir að að þær
fást í fjölda lita, bláar, rauðar,
gular, bleikar og hvítar, allt eftir
smekk.
Auðveldast er að rækta
hýasintur í grunnum glervasa
sé ætlunin að hafa þær í blóma
yfir jólin. Vasarnir sem fást í
Blómavali eru belgmiklir að
neðan en þrengjast rétt ofan við
miðju og opnast svo aftur.
Fylla skal vasann með volgu
vatni upp að þrengingunni eða
þannig að vatnsborðið leiki við
neðri hluta lauksins án þess að
snerta hann. Einungis ræturnar
eiga að ná niður í vatnið.
Einnig má setja hýasintulauka
í pott með eftirfarandi hætti.
Setjið laukinn í 10 sentímetra
pott og skorðið hann til hálfs
í mildinni og gætið þess að
toppurinn, mjórri hlutinn, snúi
upp.
Vökvið vel og geymið pottinn
á dimmum og svölum stað og
haldið moldinni rakri.
Þegar spírurnar hafa náð um
tommu að hæð skal auka hitann
í 15 til 20° á Celsíus en hafa
laukinn í myrkri þar til fara að
sjást blómvísar milli blaðanna.
Þá skal flytja pottinn á bjartan
stað og skreyta.
Eftir að laukurinn er kominn
í blóma á potturinn að standa á
björtum stað og við stofuhita og
gæta þess að ræturnar séu ávallt
rakar.
Flestir þekkja algengan og
fallegan kaktus sem gengur undir
ýmsum heitum eins og haust-,
nóvember- eða krabbakaktus,
algengasta heitið er þó að öllum
líkindum jólakaktus. Sérstaklega
þegar hann blómstrar um
jólahátíðina.
Ástæðan fyrir því að þessi
kaktus blómstrar rétt fyrir eða um
jólin er að hann þarf að minnsta
kosti tólf klukkustunda myrkur
til þess að mynda blóm, sem er
mjög heppilegt fyrir okkur hér á
norðurslóðum.
Kaktusinn er upprunninn á
Amasonsvæði Suður-Ameríku,
nánar tiltekið í Brasilíu, þar sem
hann vex sem ásæta í trjákrónum.
Ólíkt flestum öðrum kaktusum
vex jólakaktusinn því í raka og
talsverðum skugga. Þetta gerir
það að verkum að hann dafnar
best í hálfskugga og þolir talsvert
meiri vökvun en aðrir kaktusar.
Kjörhiti hans er 15 til 20°C og
gott er að gefa honum áburð
meðan á blómgun stendur.
Fallegt er að hafa jólakaktus í
potti í glugga eða hengipotti þar
sem blöðin og blómin slúta yfir
brúnina á pottinum. Kaktusinn
blómstrar yfirleitt einn til tvo
mánuði á ári, ár eftir ár, og getur
orðið stór, fyrirferðarmikill og
fallegur. Ekki er æskilegt að færa
nóvemberkaktus á milli staða á
meðan hann er í blóma því þá á
hann það til að fella blómin.
Jólakaktusa er hægt að fá í
ýmsum litum, með rauð, hvít,
bleik og lillablá blóm og þeir
dafna best á vel framræstum
og sandblandaðri og fremur
þröngum potti. /VH
STEKKUR
NYTJAR HAFSINS
Kvótaeign í karfa 1. september 2018
Útgerð
Hlutfall í
gullkarfa
Hlutfall í
djúpkarfa
HB Grandi hf. 27,6 25,2
Útgerðarfélag Reykjavíkur hf. 8,5 15,7
Samherji Ísland ehf. 8,1 8,6
FISK-Seafood ehf. 7,7 7,9
Vinnslustöðin hf. 7,4 7,9
Þorbjörn hf. 6,1 4,7
Síldarvinnslan hf. 4,6 4,6
Ögurvík ehf. 4,3 4,6
Rammi hf. 3,0 3,2
Hraðfrystihúsið - Gunnvör hf. 2,9 1,3
Samtals 10 stærstu 80,1 83,7
Heimild: Fiskistofa
Vænt karfahol um borð í Hring SH. Myndin er tekin árið 2005 á veiðum fyrir
vestan land. Mynd / Guðlaugur Albertsson
Tvö falleg
jólablóm