Spássían - 2010, Síða 23

23
Hingað til hefur frásögnin af íslenskri þjóð
verið hetjusaga og hún er okkur kær, enda
hefur hún gegnt mikilvægu, pólitísku hlutverki
í gegnum tíðina. Hetjusagan um Ísland hefst
á Íslendingasögum og nýjasti kaflinn var
sagan um sigursælu útrásarvíkingana.2 Inn
á milli koma kaflar um tímabundna ósigra.
Sagan af efnahagshruninu hefur að mörgu
leyti verið sögð sem slíkur kafli. Formið er
glæparáðgáta sem snýst um að finna þann
sem framdi glæpinn gegn íslensku þjóðinni.
Við fundum fljótlega fjölda sökudólga til að
beina spjótum að, fyrst og fremst fyrrverandi
eigendur og stjórnendur bankanna, og
allt lítur út fyrir að næsti kafli verði um
sigur íslensku alþýðunnar á tímabundinni
úrkynjun þessara aurapúka.
Undanfarið hafa þó nokkrir af þeim sem
hvað harðast hafa verið ásakaðir stigið
fram og gert tilraun til að hafa áhrif á það
hvernig saga þeirra skyldi sögð. Bréfin sem
þeir skrifuðu þjóðinni sækja sterklega í
hefð játninga af því tagi sem kirkjufaðirinn
Ágústínus lagði línurnar fyrir.
Litið í eigin barm
Játningar Ágústínusar eru merkilegt rit og
á sínum tíma „nýjung í bókmenntasögu
heimsins“, segir Sigurbjörn Einarsson í
formála að þýðingu sinni á bókinni.3 Bókin
hefur oft verið kölluð fyrsta sjálfsævisagan
og hefur hún haft ómæld áhrif á þá
bókmenntagrein. Ágústínus lítur til baka
yfir ævi sína og telur upp allt það sem
kallast getur synd. Hann hefur hins vegar
ekki einungis látið af syndugu líferni sínu
heldur iðrast einnig allra syndanna og er nú
verðugur elsku Guðs. Sigurbjörn bendir á að
Játningarnar séu þó ekki bara ævisaga heldur
„viðtal við Guð, bæn. Játning, confessio, felur
í sér það tvennt í senn að játa fyrir Guði og
játast honum í lofgjörð og og tilbeiðslu.“4 Í
slíkum samskiptum þýðir ekkert að draga
undan eða reyna að réttlæta gjörðir sínar.
Þótt ekki hafi allar sjálfsævisögur þennan
trúarlega undirtón draga þær margar dám
af áherslu Ágústínusar á hið persónulega og
viðtökur þeirra sýna að lesendur ætlast að
einhverju leyti til þess að höfundurinn fletti
ofan af sjálfum sér á einlægan hátt. Slíkar
bækur hefjast enda oft á yfirlýsingum um
að nú verði ekkert dregið undan. Játningar
útrásarvíkinganna sverja sig í þá hefð.
Bjarni Ármannsson, steig fram með bréfi
sem birtist í Fréttablaðinu5 þann 5. janúar
2009 og sagði að það „skipbrot sem orðið
hefur á fjármálamörkuðum heimsins“
kallaði á „endurskoðun og greiningu þess
sem úrskeiðis fór“. Ekki aðeins þyrfti að
skoða það „umhverfi sem skapaði slíkt hrun“
heldur þyrftu einnig þeir sem störfuðu í
þessu umhverfi og stuðluðu að framgangi
þess að líta „í eigin barm“ og takast á við eigið
gildismat í ljósi þess sem gerst hefði.
Hér er tónninn strax sleginn: hér mun
iðrandi maður fletta ofan af eigin ágöllum
eða mistökum með það að markmiði að
hægt verði að draga lærdóm af sögu hans.
Sigurbjörn segir að Ágústínus vilji „reyna að
skilja sjálfan sig“ og geri það með því að skoða
sig með augum Guðs. Hann viti „að þær rúnir
sem fólgnar eru í veru og lífi hans, eru þær
sömu og aðrir menn búa yfir. Þeir geyma
allir sama leyndarmál, cor inquietum, órótt
hjarta, fangið, fjötrað og vegavillt. Þeir eiga
allir eina von, sama máttuga miskunnsama
Guð.“6 Á sama hátt reynir Bjarni að varpa
ljósi á eigin bresti og þar með annarra.
Syndir á heilögum fjármálamarkaði
Í gegnum orð Bjarna Ármannssonar skín
að von okkar um uppreisn felst í máttugum
(en kannski ekki miskunnsömum) markaði.
Máttarvaldið sem hann hefur brotið gegn
er nefnilega ekki Guð, heldur heilagt fjár-
málakerfi:
Ég get verið sjálfum mér reiður fyrir að hafa
tekið ákvarðanir í uppbyggingu kerfis sem
ekki stóðst, en með þeim ákvörðunum verð
ég að lifa.
Ég tel að allir þeir sem stýrðu fjármálakerfi
okkar Íslendinga beri sína ábyrgð og að
þeim beri að meta með ábyrgum hætti
hvernig þeir axli hana. Þar undanskil ég
ekki sjálfan mig og á jafnt við trú mína á
krónuna, uppbyggingu launakerfis sem fór
úr böndunum og hjarðhegðun sem leiddi
til útlánaþenslu. Í fjölmörgum atriðum
hefur okkur því miður farist óhönduglega:
Í raun hlúðum við ekki að því hvernig við
vildum að fjármálakerfið liti út í upphafi
einkavæðingar þegar dreifðu eignarhaldi
var kastað fyrir róða vorum við að búa til
of sókndjarft kerfi. Samhliða þessu héldum
við ekki úti nógu ströngu eftirlitskerfi. Okkur
tókst heldur ekki að skapa nauðsynlegar
hefðir í fjármálageiranum, þrátt fyrir við-
leitni þar að lútandi. Trú mín og margra
annarra á að markaðurinn gæti smíðað sitt
eigið regluverk og framfylgt því reyndist
ekki byggð á nægjanlega traustum grunni.
Hins vegar er ljóst af samfélagsumræðu
undanfarið að almenningur telur útrásar-
víkingana ekki aðeins hafa brotið gegn fjár-
málakerfinu heldur persónulega gegn öllum í
landinu. Í slíku andrúmslofti er skiljanlegt að
yfirlýsing Bjarna um að hörmulegt sé að horfa
á „það hrun sem hefur orðið á bönkunum og
afleiðingar þess fyrir fólkið í landinu“ hafi
ekki þótt ganga nógu langt.
Ég, um mig, frá mér, til okkar
Mælandinn í tilvitnuninni hér að ofan
færist smám saman frá því að tala um sig í
1. persónu eintölu yfir í 1. persónu fleirtölu.
Textinn heldur áfram í 1. persónu fleirtölu
þegar hann rekur það hvernig umgjörðin um
fjármálageirann hafi ekki verið nógu sterk.
Þessi tilfærsla stuðlar að því að færa sökina
af Bjarna persónulega og yfir á andlitslausan
hóp, kerfið sjálft, sem virðist þannig helst hafa
brugðist sjálfu sér. Hún verður hins vegar
einnig til þess að hið persónulega samband
við lesandann rofnar, að játningarnar missa
sterkasta aðdráttarafl sitt.
Synd Bjarna virðist, samkvæmt texta hans,
hafa verið að trúa á haldlausa hluti eins
og krónuna. Hann talar, líkt og Ágústínus,
eins og sá sem séð hefur villu síns vegar og
lært af reynslunni. Þrátt fyrir tímabundið
andvaraleysi sitt telur hann sig enn færan
um að ráðleggja og leiða umræðuna:
„Hluti af því að tryggja stöðugleika íslensks
efnahagslífs til framtíðar litið hlýtur því að
vera að kanna hug íslensku þjóðarinnar til
fullrar aðildar að Evrópusambandinu með
þeim kostum og göllum sem því fylgja.“
Sama viðhorf má einnig sjá í játningum
annarra útrásarvíkinga sem fylgja í kjölfarið,
enda eru þessar játningar öðrum þræði
tilraun til þess að öðlast aftur gilda rödd
í samfélagsumræðunni. Sú staðreynd að
Bjarni tók ákveðið frumkvæði með bréfi
sínu, og beið til dæmis ekki eftir niðurstöðu
Rannsóknarnefndar Alþingis, hefði mögulega
getað gefið þessu innleggi hans nokkuð vægi
en undan því grefur hikið við að taka á sig
persónulega ábyrgð. Slíkt hik gæti reyndar
átt sér lagalegar ástæður en líklegt er að
yfirstandandi rannsóknir á bankahruninu
hafi áhrif á orðalag allra opinberra játninga
sem það varðar. Björgólfur Thor Björgólfsson
tekur til dæmis fram í bréfi til þjóðarinnar að
hann telji víst að hann hafi „engin lög brotið“
og að í þröngum skilningi hafi hann allt sitt
á þurru.
Afsakið, afsakið, afsakið
Þann 12. apríl 2010 skilaði Rannsóknarnefnd
Alþingis af sér skýrslunni um hrun bankanna
og varð strax tvennt ljóst: að í henni fólust
miklir áfellisdómar, ekki síst yfir þeim sem
neituðu að taka persónulega ábyrgð, og að
fólk tók niðurstöðunum fagnandi.
Strax tveimur dögum síðar birtist
bréf Björgólfs Thors Björgólfssonar í
Fréttablaðinu og virðist svara kröfunni um
að stærstu leikendur á fjármálamarkaði
viðurkenni sinn þátt í hruninu og iðrist.
Bréfið ber hina auðmjúku yfirskrift „Ég
bið ykkur afsökunar“.7 Fyrsta setningin
lofar algjörri iðrun, bréfritari biður „alla
Íslendinga afsökunar“ á sínum „þætti í eigna-
og skuldabólunni sem leiddi til hruns íslenska
bankakerfisins“. Áfram klifar Björgólfur Thor
svo á því að hann biðjist afsökunar: „Ég bið
ykkur afsökunar á andvaraleysi gagnvart
þeim hættumerkjum sem hrönnuðust upp. Ég