Morgunblaðið - 21.09.2020, Qupperneq 14

14
MORGUNBLAÐIÐ MÁNUDAGUR 21. SEPTEMBER 2020
Hægt er að lýsa skoðun á ritstjórnargreinum Morgunblaðsins á http://www.mbl.is/mogginn/leidarar/
Samfélagsmið-illinn TikTokslapp fyrir
horn um helgina
eftir að hafa náð
samkomulagi við
Oracle og Walmart
um að fyrirtækin eignuðust hlut
í félagi sem rekur miðilinn.
Trump Bandaríkjaforseti hafði
gefið það út að á miðnætti í gær
yrði lokað fyrir notkun miðils-
ins í Bandaríkjunum vegna
hættu á að kínversk stjórnvöld
kæmust yfir upplýsingar um
bandaríska notendur hans.
Talsmenn miðilsins höfðu neit-
að því að þetta gæti gerst, en
höfðu ekki sannfært bandarísk
stjórnvöld sem hafa haft
áhyggjur af því að kínversk
stjórnvöld nýti tæknifyrirtæki
til njósna á Vesturlöndum og er
fyrirtækið Huawei annað dæmi
um þetta.
Sumir halda því fram að
bandarísk stjórnvöld séu ein-
faldlega að beita tæknilegum
viðskiptaþvingunum í við-
skiptapólitísku skaki sínu við
stjórnvöld í Peking, en málið er
fjarri því svo einfalt. Vissulega
eiga bandarísk stjórnvöld í
karpi við kínversk stjórnvöld en
hættan á að upplýsingar séu
misnotaðar er raunveruleg al-
veg óháð því. Og það er eitthvað
sérstaklega ónotalegt við það að
gríðarlegt magn upplýsinga um
íbúa Vesturlanda geti safnast
upp í Kína og verið aðgengilegt
stjórnvöldum þar, enda eru þau
stjórnvöld þekkt fyrir allt ann-
að en hefðbundinn skilning
Vesturlanda um mannréttindi,
frelsi einstaklingsins og vernd
persónuupplýsinga.
Almenningur á Vestur-
löndum ætti þó ekki aðeins að
hafa áhyggjur af upplýsinga-
söfnun kínverskra stjórnvalda
eða annarra slíkra. Ríkisvaldið
á Vesturlöndum býr einnig yfir
gríðarlegum upplýsingum um
íbúana og full ástæða er til að
hafa fyrirvara á þeirri söfnun
og velta fyrir sér hvort ástæða
sé til að draga úr henni eða í það
mynda setja henni skýrari
skorður en gert er.
En upplýsingasöfnun snýst
ekki aðeins um ríkisvaldið,
fjarri því. Fyrirtæki, einkum al-
þjóðleg risafyritæki, safna slíku
magni upplýsinga um almenn-
ing um allan heim að sú upplýs-
ingasöfnun er í raun óskiljanleg
venjulegu fólki. Raunar er óvíst
að nokkur maður skilji umfang-
ið og mögulegar afleiðingar
þessarar miklu söfnunar upp-
lýsinga og notkunar þessara
upplýsinga til að hafa áhrif á
hegðun fólks.
Um þetta fjallar mynd sem
Netflix sendi frá sér á dögunum
og heitir The Social Dilemma. Í
myndinni er rætt við fjölda sér-
fræðinga, sem sumir gegndu
áður fyrr ábyrgðarstöðum hjá
fyrirtækjum á borð
við Google og Fa-
cebook, og komu að
þróun fyrirbæra á
borð við „Like“-
hnappinn og annað
sem notað er til að
fylgjast með fólki og hafa áhrif
á það. Í sjálfu sér var fátt nýtt í
myndinni en samantektin var
athyglisverð. Það var vitað hve
víðtæk upplýsingasöfnunin er
og að hún væri notuð til að hafa
áhrif á notendur til að fá þá til
að sóa meiri tíma á samfélags-
miðlunum. Þennan tíma nýta
þessi risafyrirtæki svo til að
selja auglýsendum aðgang að
notendunum og hafa haft út úr
því gríðarleg verðmæti sem
hafa orðið til þess að fyrirtækin
hafa orðið verðmætari en dæmi
eru um.
Ekki skiptir minna máli að
þessi fyrirtæki eru í stöðu sem
enginn annar hefur nokkru
sinni komist í. Þau geta fylgst
með og haft áhrif á hundruð
milljóna og jafnvel milljarða
manna. Það versta er að margir
þeirra sem eyða tíma sínum á
þessum miðlum halda að þetta
séu fjölmiðlar, því að þar birtast
fréttir af ýmsu tagi og notendur
telja sig upplýsta eftir að hafa
flakkað um miðlana.
Þetta er þó fjarstæða. Eins
og fram kemur í The Social
Dilemma beita miðlarnir þeirri
aðferð, til að halda notendum
sem lengst á síðum sínum, að
beina að þeim efni sem þeir eru
líklega ánægðir með og sam-
mála. Þannig verður til það sem
kallað hefur verið bergmáls-
hellir því að fólk heyrir smám
saman að mestu leyti eina skoð-
un og sú skoðun getur allt eins
verið byggð á röngum upplýs-
ingum.
Þessi vandi er raunverulegur
fylgifiskur hinnar nýju tækni
og mikilvægt að hugað verði að
því hvernig hægt er að lág-
marka þessa ókosti tækninnar
svo að fólk geti áfram nýtt kosti
hennar, sem eru vissulega
margir. Það er þó alls ekki auð-
velt að finna lausn á vandanum
og alls óvíst að hægt verði að fá
miðlana til að hætta að sýna
fólki svo skakka mynd af veru-
leikanum eða draga úr upplýs-
ingasöfnuninni. Þar til lausn
finnst er sjálfsagt að ríkisvaldið
láti ekki glepjast af þessum
miðlum og almenningur þarf að
vera meðvitaður í notkun sinni
á þeim. Ein leið sem fólk getur
farið er að takmarka mjög notk-
un miðlanna, veita þeim sem
minnstar upplýsingar og síðast
en ekki síst halda sig við að fá
upplýsingar frá hefðbundnum
ritstýrðum fjölmiðlum en ekki
tölvustýrðum samfélagsmiðlum
og leitarvélum sem geta haft
hagsmuni af því að afvegaleiða
almenning og birta honum
bjagaða mynd af veruleikanum.
Áhyggjur af risa-
vöxnum tæknifyrir-
tækjum eru ekki
ástæðulausar}
Samfélagsmiðlavandi
L
íklega er enginn eiginleiki jafnmik-
ilvægur stjórnendum og sá að
geta tekið ákvarðanir. Sér-
staklega stórar ákvarðanir. Þessi
kostur prýðir því miður sjaldan
stjórnmálamenn, sem vilja frekar láta málin
fljóta áfram en að taka á þeim.
Jón Magnússon var fyrsti forsætisráðherra
Íslands. Hann þótti sviplítill forystumaður, svo
litlaus að sagt var að enginn vissi alveg hvar
Jón Magnússon stæði í pólitík. Ekkert fannst
honum verra en að styggja einhvern með því að
taka „ranga“ afstöðu. Einhverntíma gerðu tveir
félagar hans sér leik að því þrátta um það hvort
viðbitið á borðinu væri smjör eða smjörlíki og
spurðu hann álits. Jón smakkaði smá klípu og
sagði svo: „Ætli það sé ekki blanda?“
Í nýlegum pistli rifjaði ég upp að Sundabraut
hefur verið til umræðu í marga áratugi. Hún er enn á byrj-
unarreit. Pólitíkusar gömlu íhaldsflokkanna hafa líka ýtt á
undan sér mikilvægum málum fyrir þjóðina alla árum og
áratugum saman. Dæmin blasa við: Sanngjarnt auðlinda-
gjald í sjávarútvegi, skynsamleg landbúnaðarstefna, stöð-
ugur gjaldmiðill, stjórnarskrármálið, umsókn um fulla að-
ild að Evrópusambandinu og upptöku evru. Helsta
viðfangsefni framsóknarflokkanna á þingi er að hefta för
Íslands inn í framtíðina.
Oft er haft á orði að „nú sé ekki rétti tíminn“ til að ræða
tiltekið mál. Nú séum við að fást við annað. Tíminn sé
knappur, upplýsingar ónógar, áhættan mikil. Svo hefur
þetta auðvitað alltaf verið svona, hvers vegna að breyta til?
Í gamla daga voru Tarzan-bækurnar vinsæl-
ar, en þar sást oft setningin: „Nú gerðist margt
í senn.“ Í afturhaldsflokkunum finnast engir
Tarzanar sem ráða við fleira en eitt í senn.
Helst virðast stjórnmálaforingjar vakna til
lífsins þegar útdeila á almannafé til sérhags-
muna, jafnvel vildarvina. Þeim dagskrárliðum
þarf aldrei að fresta. Enda er þá bæði sælt að
gefa og þiggja.
Lítilla sanda
lítilla sæva
lítil eru geð guma
segir í Hávamálum. Stórskáldið Einar Bene-
diktsson taldi að hér væri talað um Dani, en á
þeim hafði hann litlar mætur. En lýsingin pass-
ar vel við marga stjórnmálamenn á 21. öldinni.
Þau finna sér alltaf ástæðu til þess að bíða og
sjá til. Frestur er á öllu bestur er þeirra mottó.
Þar með er ekki sagt að yfirgangur meirihlutans sé far-
sæl aðferð. Þvert á móti þarf að ræða hvaða leið sé best til
almannaheilla. Þeir sem forréttindanna njóta verja þau af
hörku, áður fyrr með kjafti og klóm, en nú á tímum oftar
með keyptum málpípum. Á endanum leiðir slíkur þver-
girðingsháttur yfirleitt til afleitrar niðurstöðu fyrir „aðal-
inn“, hver sem hann er hverju sinni. Stundum tapa allir.
Þess vegna vill Viðreisn setja öll stóru málin á dagskrá.
Klárum þau og bætum stöðu allra, ekki bara sumra. Þann-
ig færist Ísland með umheiminum inn í framtíðina.
Benedikt
Jóhannesson
Pistill
Glæst fortíð framundan
Höfundur er stærðfræðingur og stofnandi Viðreisnar.
STOFNAÐ 1913
Útgáfufélag: Árvakur hf., Reykjavík.
Ritstjóri:
Davíð Oddsson
Aðstoðarritstjóri:
Karl Blöndal
Ritstjóri og framkvæmdastjóri:
Haraldur Johannessen
BAKSVIÐ
Baldur Arnarson
baldura@mbl.is
Fram kemur í skýrslu kjara-tölfræðinefndar að lægstulaun hafi lækkað mest í yf-irstandandi kjarasamn-
ingslotu frá mars 2019 til maí 2020.
Þær niðurstöður má lesa úr grein-
ingu á þróun grunnlauna hjá rúm-
lega 10 þúsund félagsmönnum ASÍ á
almennum vinnumarkaði milli mars
2019 og maí 2020, samanber grafið
hér fyrir ofan. Lárétti ásinn sýnir
grunnlaun í marsmánuði 2019, fyrir
gerð lífskjarasamningsins, en lóð-
rétti ásinn sýnir prósentuhækkanir
grunnlauna í maí 2020 en það eru
nýjustu gögn Hagstofunnar.
Sýnir fram á hækkanir
Eftir því sem fleiri punktar eru í
efra horninu til vinstri, þeim mun
betur hafa krónutöluhækkanir skilað
sér til launþega á lægstu grunnlaun-
unum.
Að sögn Margrétar Kristínar
Indriðadóttur, deildarstjóra hjá
Hagstofunni, táknar hver punktur á
grafinu einn launþega. Sökum þess
að margir launþeganna hafi sam-
bærileg laun, og hafi fengið sambæri-
lega launahækkun, geti punktar
skarast og úr því orðið stærri punkt-
ar. Hún segir lítið brot launþeganna í
úrtakinu falla utan við jaðrana sem
birtist í fáum punktum á hvorum
enda grafsins fyrir sig.
Hafa verið í sama starfi
Greiningin er unnin úr launa-
gögnum Hagstofunnar og er myndin
hér að ofan endurgerð úr skýrslu
kjaratölfræðinefndar sem kom út 16.
september sl., samanber ktn.is.
Að sögn Margrétar byggist
greiningin á þeim einstaklingum í
launagögnum Hagstofunnar sem
voru í sama ráðningarsambandi á
tímabilinu. Með því sé komið í veg
fyrir að myndin skekkist vegna
þeirra sem hafa hækkað í launum
eftir að hafa skipt um starf á tíma-
bilinu.
Margrét ítrekar að horft sé til
grunnlauna en ekki heildarlauna að
meðtöldum álögum og yfirvinnu-
greiðslum. Þá séu fastlaunasamn-
ingar algengari hjá fólki á hærri
launum og í þeim tilvikum teljast öll
laun til grunnlauna.
„Eitt af markmiðum lífskjara-
samningsins var að hækka lægri laun
og því var samið um krónutöluhækk-
un og á myndinni má sjá að þeir sem
eru á lægstu laununum fá flestir
hækkun á bilinu 11-21%. Því renna
margir punktarnir saman á því bili. Í
skýrslu kjaratölfræðinefndar er
fjallað um laun alls 19 hópa og er
hópurinn ASÍ á almennum vinnu-
markaði einn af þeim. Sá hópur er
sundurleitur hvað varðar launa-
dreifingu þar sem samsetning fé-
lagsmanna er mismunandi; í honum
blandast saman launafólk í lægsta
launaþrepi auk launahærri eins og
sérfræðinga og millistjórnenda.
Óvenjulegar aðstæður
Myndin sýnir að þeir sem eru á
lægri launum hækka almennt meira
en þeir sem eru á hærri launum. Eðli
málsins samkvæmt væri myndin
öðruvísi ef um almenna prósentu-
hækkun væri að ræða í stað krónu-
töluhækkunar. Það er líka áhugavert
að velta því upp að líklega myndi
krónutöluhækkun ekki skila sama
árangri ef við værum ekki í þessu
ástandi,“ segir Margrét um grafið
hér fyrir ofan.
Með því vísar hún til þess að fólk
á hærri launum sé gjarnan með betri
samningsstöðu en fólk á lægri laun-
um, meðal annars vegna sér-
fræðiþekkingar. Vegna óvenjulegra
aðstæðna í kjölfar kórónuveiru-
faraldursins sé samningsstaða þeirra
ekki jafn sterk og endranær.
Lægri laun hækkuðu
mest hjá ASÍ-fólki
Hækkun grunnlauna frá mars 2019 til maí 2020 eftir mánaðarlaunum
Prósentuhækkun hjá rúmlega 10.000 félagsmönnum í aðildarfélögum ASÍ á almennum vinnumarkaði
25%
20%
15%
10%
5%
0%
300 400 500 600 700 800 900 1.000 1.100 1.200
Hver punktur táknar einn launþega
Dæmi um hækkun grunnlauna:
1 300 þús.kr. grunnlaun, 15% hækkun
2 500 þús.kr. grunnlaun, 10% hækkun
3 700 þús.kr. grunnlaun, 7% hækkun
1
2
3
H
ei
m
ild
: K
ja
ra
tö
lfr
æ
ði
ne
fn
d
Mánaðarlaun: þús.kr.
Pr
ós
en
tu
hæ
kk
un