Morgunblaðið - 12.10.2020, Blaðsíða 28

28 MENNING
MORGUNBLAÐIÐ MÁNUDAGUR 12. OKTÓBER 2020
En hvað er borg? Er Akureyri,
stærsta þéttbýli á Íslandi utan
Reykjavíkur, þó með innan við 20.000
íbúa, borg? Er Þórshöfn í Færeyjum,
sem er álíka stór og Akureyri, borg?
Þórshöfn er jafn-
framt höfuðborg
Færeyja. Skiptir
það máli? Er íbúa-
fjöldinn það sem
skilgreinir borgir
eða er það eitt-
hvað annað? Á Ís-
landi hefur verið
samkomulag um
það að aðeins eitt
sveitarfélag, Reykjavík, gæti kallast
borg, a.m.k. opinberlega. Í bæjar-
stjórn Kópavogs kom fram tillaga ár-
ið 2011 um að bærinn, sem telur í dag
næstum 40.000 manns, breytti skil-
greiningu sinni úr bæ í borg, en sú til-
laga féll á jöfnum atkvæðum. Það má
halda því fram að eðlilegri spurning
hefði kannski verið hvort borg-
arheitið ætti ekki fremur við um allt
höfuðborgarsvæðið en einstaka
sveitarfélög innan þess. Og þá hvort
ekki væri fremur komið að því að
Akureyrarsvæðið yrði skilgreint sem
borg þrátt fyrir að sveitarfélagið sé
fámennara en Kópavogur. Sú um-
ræða er reyndar þegar hafin.
Áðurnefndur Benjamin Barber
vildi skilgreina borgir út frá því hvað
þær væru ekki. Þannig eru borgir
andstæðan við úthverfi, dreifbýli,
óbyggðir; staði sem eru heimsóttir en
enginn býr á. Þeir standa fyrir –
stundum viljandi – fjarveru mannlegs
samfélags, eða eins og Barber orðar
það, hugmyndina um Eden áður en
karlinn og konan voru sköpuð. Sam-
félögin á landsbyggðinni eru fámenn,
dreifbýl og dreifð, en líka það sem
hann kallar „þykk“, að því leyti að
þau eru náin og grunduð – það sem
Ferdinand Tönnies kallar á þýsku
„Gemeinschaft“. Borgarsamfélög eru
á hinn bóginn „þunn“, en þéttbýl og
umlykjandi – „Gesellschaft“ í orða-
forða Tönnies. Þar sem landsbyggð-
arbæir eru oft á tíðum einangraðir og
íbúarnir halda sig gjarnan sem mest í
híbýlum sínum þá eru borgir nátt-
úrulega tengdar innbyrðis – hreyf-
anleikinn einkennir þær. Þar sem
landsbyggðin byggir á landbúnaði,
sjálfsþurft og nýtingu þess sem jörð-
in gefur, þá eru borgir háðar
tengslum hver við aðra, verslun og
viðskiptum og því að vörur flæði
óhindrað inn í borgina alls staðar frá.
Borgin þarf á fæðuframleiðslu lands-
byggðarinnar að halda en lands-
byggðin þarf ekki á borginni að halda
nema sem markaði fyrir fram-
leiðsluvörur sínar.
Á hinn bóginn eru borgir vinnu-
staðir og viðskiptamiðstöðvar og það
setur þær í miðju hins kapítalíska
efnahagskerfis – upplýsinga- og þjón-
ustuhagkerfisins – á þann hátt að það
kemur algerlega í veg fyrir að þær
þrífist sem staðir sjálfsþurftar. Með
upplýsingatæknibyltingunni hefur
fólki gefist kostur á að vinna verkefni
sem ná út fyrir borgirnar og margir
töldu að tæknin myndi verða til þess
að minnka mikilvægi þess að fólk
safnaðist saman á ákveðnum stöðum
til að sinna ákveðnum verkefnum, þar
sem í raun væri hægt að vinna þau
hvar sem væri. En hið þveröfuga hef-
ur reyndar gerst. Það eru engin
merki um að upplýsingatæknin hafi
dregið nokkuð úr aðdráttarafli borga
sem byggja á menningu, sköp-
unargáfu, samskiptum og borg-
aralegu samfélagi. Þvert á móti.
Borgirnar vaxa sem aldrei fyrr og
fólk í svipuðum geirum hópast á sömu
staðina í borgunum.
Allir ofangreindir þættir einkenna
höfuðborgarsvæðið á Íslandi og það
er vel umræðunnar virði að velta fyrir
sér að hve miklu leyti megi segja
þetta um önnur þéttbýlissvæði lands-
ins og þá sérstaklega Akureyrar-
svæðið, en það uppfyllir að flestu leyti
öll skilyrði sem þarf fyrir því að telj-
ast borg í hefðbundnum almennum
skilningi. Vissulega mjög lítil borg, en
borg engu að síður.
Mjög skýrt samband er á milli
efnahagslegrar stöðu ríkja og hversu
hátt hlutfall íbúanna býr í borgum.
Þannig eru hátekjulönd mun líklegri
til að hafa hátt hlutfall borgarbúa og
lágtekjulönd gjarnan með hátt hlut-
fall fólks í sveitum. Hagfræðingar
velta fyrir sér ástæðunni fyrir sam-
bandinu þarna á milli og hvort þétt-
býlisvæðing leiði til efnahagsvaxtar
eða öfugt. Sjálfsagt er svarið, eins og
með svo margt, þarna mitt á milli.
Velgengni fyrirtækja í þéttbýli laðar
til sín fólk, sem svo skapar meiri um-
svif sem leiða til vaxtar o.s.frv. Al-
þjóðabankinn hefur reiknað út að það
borgar sig að staðsetja fyrirtæki í
þéttbýli. Þannig reiknaði bankinn út
að við það að færa verksmiðju úr
byggð með 1.000 vinnufúsum aðilum í
byggð með 10.000 vinnumenn jókst
framleiðslan um 15%. Að hluta til
skýrist þetta af stærðarhagkvæmni á
þann hátt að þar sem margir eru
saman komnir í sama geira fylgjast
menn með og læra af öðrum, geta út-
vistað verkefnum og nýtt sér þjón-
ustu sérhæfðra aðila og þannig má
áfram telja. Einnig dregur úr flutn-
ingskostnaði og kostnaði við ýmsa
þjónustu sem stærðarhagkvæmnin
minnkar kostnað við.
En úr því að það er svona hag-
kvæmt að hafa fólk í borgum, væri þá
ekki best að allir jarðarbúar byggju
bara í einni borg? Svarið við því er
„ekki endilega“ því að borgarlífið á
sér ákveðin mörk, þó þau mörk séu
stöðugt að þenjast út eins og sést í
vexti „ofurborganna“ svokölluðu. En
þetta er hins vegar engu að síður
spurning um hvenær kostnaðurinn í
tíma og peningum við að komast í
vinnuna er orðinn of mikill til að það
hætti að borga sig að búa í borginni
og hvenær húsnæðisverðið, sem
menn þurfa að greiða til að vera í þol-
anlegri fjarlægð frá svæðum efna-
hagslegra umsvifa, er orðið of hátt.
Það er engu að síður ljóst að borgir
eru möndull efnahagslegra umsvifa
og það er í þeim sem mesta verð-
mætasköpunin verður. Ef horft er til
þess hvernig þetta er á Íslandi þá á
þetta vitaskuld við þar eins og alls
staðar annars staðar og ef horft er
framhjá áhrifum fjármagnsfrekrar
stóriðju á útreikninga á landsfram-
leiðslu á mann þá er hún mest á höf-
uðborgarsvæðinu. Samsetning fram-
leiðslunnar á höfuðborgarsvæðinu er
líka allt önnur en á landsbyggðinni.
Þannig eru þjónustugreinar 4⁄5 fram-
leiðslunnar þar en utan höfuðborg-
arinnar eru þær bara rétt yfir helm-
ingur. Undantekningar frá þessu eru
Suðurnes, þar sem þjónusta kringum
alþjóðaflugvöllinn er áberandi, og
Akureyrarsvæðið en þar eru atvinnu-
hættir svipaðir og á höfuðborgar-
svæðinu enda er Akureyri „hitt
borgarsvæðið“ á Íslandi, eins og áður
er rakið. Engu að síður eru flestar at-
vinnugreinar öflugastar á höfuð-
borgarsvæðinu nema landbúnaður
sem kannski þarf ekki að koma á
óvart. Þó að sjávarútvegur sé burðar-
ásinn í atvinnulífi víða um land eru
samt sem áður um 60% af umsvifum
þeirrar atvinnugreinar á höfuðborg-
arsvæðinu.
Hversu vel borgir liggja við alþjóð-
legum samgöngum er eitt af því sem
hefur hvað mest áhrif á vöxt þeirra og
viðgang. Á tíunda áratug síðustu ald-
ar settu hagfræðingarnir Jeffrey
Sachs og Andrew Warner fram kenn-
ingu sína, studda gögnum og aðfalls-
greiningum um það að ríki, sem væru
landlukt – og reyndar í hitabeltinu –
upplifðu hægari hagvöxt en þau ríki
þar sem samgöngur á sjó væru greið-
ar. Þetta er sannfærandi hugmynd.
Flestallir meiriháttar þungaflutn-
ingar – og þar af leiðandi þau við-
skipti sem mestu máli skipta – fara
fram á sjó og því flestar borgir sem
ná að vaxa og dafna annaðhvort hafn-
arborgir eða njóta greiðs aðgangs að
alþjóðlegum flutningaleiðum á hafi.
Andstætt því sem hægt væri að
ímynda sér þá er hafið ekki þrösk-
uldur í samgöngumálum heldur í
raun eitt besta samgöngusvæði sem
hægt er að hugsa sér og siglingar
ódýrasti flutningakosturinn. Mun
kostnaðarsamara er að flytja stóra og
þunga hluti á landi eða í flugi en á sjó
þó að reikna þurfi aðra þætti, eins og
afhendingarhraða og geymslugjöld á
flugvöllum og hafnarsvæðum, inn í
dæmið. Það er hins vegar ljóst að
hafnarborgir hafa löngum haft for-
skot á landluktar borgir þegar kemur
að vexti og viðgangi að þessu leyti
þótt vissulega séu til stórar borgir
inni í miðju meginlanda. Sannarlega
eru dæmi um landluktar borgir, sem
hafa náð mikilli stærð, en þær hafa í
það minnsta eina aukahindrun að
yfirvinna miðað við hafnarborgirnar.
Þær búa þá gjarnan að einhverjum
öðrum góðum samgöngumátum, t.d.
ám sem má sigla stórum skipum á
eða góðum járnbrautarsamgöngum.
Eins og í svo mörgum öðrum lönd-
um einkenndist 20. öldin á Íslandi af
þéttbýlisvæðingu og kannski má
segja að á fáum stöðum hafi um-
skiptin orðið jafn hröð og jafn drama-
tísk. Við lok 19. aldar, eða 1890,
bjuggu 85% landsmanna í dreifbýli en
í þéttbýli því sem átti eftir að breyt-
ast í borg, Reykjavík, bjuggu ein-
ungis 3.900 sálir. Hundrað árum síðar
bjuggu 92% Íslendinga í þéttbýli en
það er eitt hæsta hlutfall þéttbýlisbúa
í nokkru landi í heiminum. Þar af
bjuggu um 70% íbúanna á höfuðborg-
arsvæðinu eða innan við 100 kíló-
metra frá miðbæ Reykjavíkur. Um
90% íbúafjölgunar landsins fyrsta
áratug 21. aldarinnar átti sér stað á
höfuðborgarsvæðinu. Ísland er hins
vegar landfræðilega stórt land og
þéttleiki byggðar er af þeim sökum
óvíða minni, eða um 3,1 íbúi á ferkíló-
metra. Þar er Ísland í félagsskap
ríkja eins og Ástralíu og Kanada sem
einnig búa við risavaxin torbyggileg
landflæmi. Hinn víðfeðmi Noregur er
með 14 íbúa á hvern ferkílómetra, eða
næstum fimm sinnum fleiri en Ísland,
og Bretland, sem er næsta ríki til
suðurs, er með 269 íbúa á hvern fer-
kílómetra lands, eða næstum hundrað
sinnum fleiri en Ísland. Ef eingöngu
er horft á það landsvæði sem tilheyrir
hinum sjö sveitarfélögum höfuðborg-
arsvæðisins er myndin nokkuð önnur,
en þá er íbúafjöldinn um 200 manns á
hvern ferkílómetra. Það er vissulega
ekki þétt á alþjóðlegan mælikvarða
borgarsvæða (íbúar á ferkílómetra í
London eru tæplega 1.600) en þokka-
lega þétt engu að síður. Ef landmesta
og fámennasta sveitarfélaginu,
Kjósarhreppi, með rúmlega 200 íbúa,
er sleppt þá er um 321 íbúi á hvern
ferkílómetra. Árið 2020 voru 72
sveitarfélög á Íslandi með á milli 43
og 131.000 íbúa en 54% sveitarfélag-
anna eru með færri en 1.000 íbúa.
Slík sveitarfélög myndu teljast
dvergvaxin í nágrannalöndunum og í
sumum þeirra væru þau einfaldlega
ekki leyfð, enda lagði samgöngu- og
sveitarstjórnarráðherra fram vet-
urinn 2019-2020 þingsályktunar-
tillögu um stefnumótandi áætlun rík-
isins um málefni sveitarfélaga fyrir
árin 2019-2033 og aðgerðaáætlun fyr-
ir árin 2019-2023 þar sem stefnt er að
því að lágmarksíbúafjöldi sveitarfé-
laga verði 250 frá almennum sveit-
arstjórnarkosningum árið 2022 en
1.000 frá almennum sveitarstjórn-
arkosningum árið 2026.
Borgríkið – Reykjavík sem framtíð þjóðar
Bókarkafli | Í bókinni Borgríkið fjallar Magnús
Skjöld um höfuðborgarsvæðið frá ýmsum hliðum
og veltir því fyrir sér hverskonar borg Reykjavík
sé og hver framtíð hennar gæti orðið.
Morgunblaðið/Sigurður Bogi
Borgríki Árið 1908 voru íbúar Reykjavíkur ekki nema 11.000 en það ár var ráðinn fyrsti borgarstjórinn.
Góð þjónusta í tæpa öld
10%afslátturfyrir 67 ára
og eldri