Málfríður - 15.04.1990, Side 5

Ástráöur Eysteinsson:
ÞÝÐINGAR, TUNGUMÁL OG NÁM
Astráður Eysteinsson lauk B.A. prófi í þýsku og ensku
frá Háskóla íslands 1979 og M.A. prófi í bókmenntafræði
og þýðingafræði frá University of Warwick, Englandi,
1981. Hann lauk doktorsprófi í bókmenntafræði frá Uni-
versity of lowa í Bandaríkjunum árið 1987. Nú gegnir
hann dósentsstöðu í almennri bókmenntafræði við Há-
skóla íslands. Ástráður hefur unnið nokkuð að þýðing-
um, m.a. þýtt, ásamt Eysteini Þorvaldssyni, skáldsög-
urnar Réttarhöldin eftir Franz Kafka og Homo faber eftir
Max Frisch.
í þessari grein er vikið að nokkrum
atriðum er varða tengsl þýðinga,
tungumáls og náms. Þegar ég segi
„tungumál og nám“ á ég ekki við
„tungumálanám" í þröngum skiln-
ingi. Ég mun ekki fjalla um máltöku
eða það hvernig fólk lærir grunnatriði
erlends tungumáls, þótt ugglaust sé
hægt að gaumgæfa það sem ákveðið
þýðingarferli. Ég er fremur að velta fyr-
ir mér almennum vegamótum tungu-
máls, skilnings og þýðinga, bæði
hvað varðar lestur og skrift.
En ég ætla þó ekki heldur að byrja
á hinum endanum og fjalla um stór-
virki í sögu íslenskra bókmenntaþýð-
inga, eins og til dæmis Hómersþýðing-
ar Sveinbjarnar Egilssonar eða Shake-
speareþýðingar Helga Hálfdanarson-
ar. Ég hygg að fólk hugsi oft til slíkra
verka sem afurða einhverrar sérgáfu,
jafnvel dulrænnar ættar. Slík verk eru
skáldskapur sprottinn af skáldskap og
því kannski komin enn lengra frá
hversdagsleika okkar en „venjuleg-
ar” frumsamdar bókmenntir. Sé horft
á bókmenntaþýðingar frá slíku sjónar-
horni kann okkur að sjást yfir að sjálf
höfum við fengist við þýðingar frá
unga aldri. Slíkt óminni getur einnig
hent þá sem fást við þýðingar eða þýð-
ingafræði. Mér finnst til dæmis óraun-
verulegt að hugsa til þess að ég hafi
fengist við þýðingar á rituðu máli síð-
an ég fór fyrst að læra erlent tungu-
mál tólf ára gamall. Ég skynja litla
samfellu milli skólaþýðinga þeirra
tíma og þeirra bókmenntaþýðinga
sem ég hef ýmist fengist við eða rann-
sakað á liðnum árum.
Þegar ég lít um öxl og sé sjálfan mig
á skólabekk að lesa upp íslenska þýð-
ingu mína á tilskildum línum í dönsk-
um leskafla, þá finnst mér eins og
þetta hafi ekki verið sú frjóa þýðingar-
iðja sem það hefði getað verið (en
vissulega er hætta á að maður ofmeti
í baksýn það sem „hefði getað verið“
í barna- og gagnfræðaskóla). Hið sama
á við um það strit sem fólst í stílum,
þ.e.a.s. þýðingum íslenskra texta á
framandi tungumál. Það er í rauninni
varla fyrr en komið er á háskólastig
að fólk skynjar hefðbundnar textaþýð-
ingar sem örvandi þjálfunaraðferð.
Ég er samt alls ekki að segja að
maður væri betur kominn án þess að
fást við þýðingar í grunnskólum og
framhaldsskólum. En nú á dögum er
greinilega litið á þessar hefðbundnu
skólaþýðingar, ásamt með kerfis-
bundnum málfræðilærdómi, sem
gamaldags og jafnvel úrelta aðferð við
málanám. Þessi breyttu viðhorf tent
ast gjarnan aukinni áherslu á „hag-
nýtari" eða „beinni" aðferðir, þar
sem kannski er lögð megináhersla á
munnlega tjáningu, heyrnarskilning
eða samtalsfærni. Sumir framhalds-
skólakennarar eru þeirrar skoðunar
að skera þurfi niður þýðingahluta
málanámsins í íslenskum skólum.1
Bókmenntaþýðingar —
skólaþýðingar
Skólaþýðingar eru vissulega oft tald-
ar tímafrek og vélræn iðja og oftar en
ekki kunna þær að vera fjári stagl-
kenndar. Ekki er ósennilegt að þær
myndi annan þeirra tveggja póla sem
skynja má í almennum viðhorfum til
þýðinga. Á þýðingarœfingar í skólum
er litið sem stautsama yfirfærslu, orð
fyrir orð, úr einu máli á annað, með
þeim afleiðingum að allri mállegri
reisn og blæbrigðum í stíl er fórnað í
því augnamiði að sýna að nemendur
skilji orðrétta og efnislega merkingu
frumtextans. Hinn póllinn markast af
háleitum hugmyndum um þýðingar
sem skapandi ritlist. Gjarnan er þá lit-
ið á þýðingar/rsí/no (ég hef fyrst og
fremst í huga bókmenntaþýðingar
eða þýðingar á listrænum texta) út frá
forsendum þess listræna frelsis sem
þýðandi verði að gefa sér til að skapa
velheppnað verk samkvæmt þeim
viðmiðum sem ríkja í samféiagi og
bókmenntakerfi hans. Verkið beri að
búa svo úr garði að það gegni viðlíka
hlutverki og á frummáiinu en við mat
á því jafngildi hafi þýðandi allfrjálsar
hendur við að sveigja verkið að kröf-
um nýs máls og samfélags. Þá sé jafn-
vel fórnað einhverjum formgerðareig-
indum frumtextans og nýjar menning-
arlegar skírskotanir settir inn í stað er-
lendra.
Ég tel að þessir mælikvarðar á ann-
ars vegar skólaþýðingar og hins vegar
5