Málfríður - 15.04.1990, Side 10

tractive."). Þriðja stigið felst svo í inn-
limun verkins í nýtt mál og merking-
arheim. Nýjungin í kerfi Steiners felst
hins vegar í fjórða stiginu því hann
álítur þýðingarferlinu ekki lokið fyrr
en til er verður jafnvægisleit milli
frumtexta og þýðingar og fram kemur
hvaða ljósi þýðingin bregður á frum-
textann („The enactment of reciproc-
ity in order to restore balance is the
crux of the métier and morals of
translation.”).
Könnun á þessu fjórða stigi getur
verið afar margbrotin og tekið til
hverskonar túlkunarviðbragða í þýð-
ingu sem kannski verða til að móta
almenn viðhorf til erlendra verka og
höfunda í landi þýðandans. Ef ræða á
viðhorf íslenskra lesenda til Williams
Heinesens og verka hans, svo dæmi
sé tekið, þá kann núorðið að vera
óhjákvæmilegt að taka einkum mið af
þeim Heinesen sem Þorgeir Þorgeirs-
son hefur „skapað” íslendingum. í
þeirri yfirfærslu er eflaust dregið fram
eitthvert svipmót sem ekki þyrfti að
vera mjög auðkennilegt í verki Heine-
sens, væri það einungis til á frummál-
inu, en verður að sterku einkenni
þess fyrir tilverknað þýðingarinnar.
Að mati Steiners „endurgjalda” allar
veigamiklar þýðingar frumtextum sín-
um eitthvað á slíkan hátt. (Og kannski
má segja að ekkert verk sé fullreynt
fyrr en það hefur verið þýtt.)
Hér er í rauninni um að ræða eðli-
lega afleiðingu af áðurnefndu merk-
ingarlegu misgengi sem þýðingar
þurfa að búa við. Þetta fjórða stig sem
felst í túlkunarhreyfingu frá þýðing-
unni aftur til frumtextans getur birst í
yfirbragði heils höfundarverks jafnt
sem í einstökum orðum eða setning-
um. Tökum sem dæmi upphafsorð
tveggja skáldsagna. Moby Dick eftir
Herman Melville hefst á frægu ávarpi
sem kann að virðast auðvelt að þýða:
„Call me Ishmael!” Vandi kann þó að
felast í því að ekki er hægt að sjá af
sögninni hvort ávarpað er í eintölu
eða fleirtölu. í skáldsagnahefð á enskri
tungu er algengara að lesandi sé
ávarpaður í eintölu, en í þýðingu Júlí-
usar Havsteen er sögnin í fleirtölu:
„Kallið mig ísmael!”13 Vera má að
þýðanda hafi hreinlega þótt þetta
hljóma betur en „Kallaðu mig ísma-
el!“ sem kann þar að auki að vera
fullkumpánlegt (benda má á að fleir-
talan í íslensku þýðingunni gæti verið
þérunarform). Hér gætu hafist vanga-
veltur um það hvort munurinn á
eintölu- og fleirtöluávarpi skipti máli
fyrir samband sögumanns og lesanda
í sögu sem snýst svo mjög um ein-
semd og einæði — og þar með hefði
þetta þýðingarsjónarhorn vísað okk-
ur á mikilsvert umræðusvið.
Önnur sögubyrjun, sem verðskuld-
ar frægð, hljóðar svo: „1 did not kill
my father.“ Með þessari skemmtilegu
neitandi vísun til vestrænnar Ödipus-
arhefðar hefst skáldsaga Ian McEwans,
The Cement Garden. í þýðingu Einars
Más Guðmundssonar hljóðar hún
svo: „Ég drap ekki pabba.“14 Það má
nokkuð deila um það hvaða ljósi þessi
stutta íslenska yfirlýsing varpar á
frumtextann. Sumum kann að þykja
þessi gæluyrðing við hæfi þar sem
sagan gerist í heimi barna og ung-
linga, en aðrir gætu talið að ástæða
hefði verið til að halda hinum form-
lega stíl sem sýnist vera hér á frum-
textanum og sem kannski á stóran
þátt í írónískum blæ hans: „Ég drap
ekki föður minn.“
Þannig geta sprottið miklar umræð-
ur af einstökum orðum og setningum,
hvað þá lengri orðræðum. Og slíkar
umræður eru ekki síst áhugaverðar
fyrir þá sök að þær snúast ekki bara
um íslenskt orðalag heldur um merk-
ingu á mörkum tungumála.
Þetta tengist þriðja og viðtækasta
hlutverki þýðingaumræðunnar sem
ég held að geti verið frjó í menntun og
námi. Þar á ég við það útvíkkaða um-
ræðusvið er ég gat um hér að framan.
Slík umræða krefst að vísu samvinnu
ýmissa greina, en einmitt þannig gæti
þýðingafræði orðið mjög spennandi
„milligrein" og hjálpað til við að brjóta
niður múra sérhæfingarinnar. Ein
veigamesta spurningin í íslenskri
menningu nú á dögum er sú hvernig
gengið sé til móts við erlent efni sem
flæðir til okkar á öllum sviðum. Hér
getur þýðingaumræða orðið til að
tengja saman móðurmálsrækt, kunn-
áttu í erlendum málum og þekkingu á
einstökum sviðum.
Geysistór hluti bæði almenns dæg-
urefnis og sérhæfðs fróðleiks, bæði
nytjatexta, skemmtiefnis og listræns
máls, sem miðlað er til íslendinga um
sjónvarp, útvarp, dagblöð, tímarit og
bækur, er þýðingar (í sumum tilfellum,
eins og í kvikmyndum, tökum við á
móti tveimur tungumálum samtímis).
Nægir að hugsa til þess fréttamagns
sem þýtt er ofan í okkur á degi hverj-
um til að skynja að veruleiki okkar er
ofurseldur ýmsum þýðingalögmálum.
Hvernig er efni valið úr til þýðingar,
hvar er fyllt upp í tóm textans og hvar
verður til nýtt tóm?
Þeir sem kanna heimsmynd sam-
tímafólks á Islandi og stunda menn-
ingarrýni — og nám á ekki síst að
felast í slíkri könnun og rýni — ættu
ekki að geta komist hjá því að hugsa
um þýðingar.
1. Sjá t.d. ummæli Georgs Föhrweissers og
Auðar Hauksdóttur í greinum þeirra í
Málfrídi, 1. tbl., 1. árg., desember 1985.
2. Cicero, Den finibus bonorum et malor-
um, dönsk þýð. Thure Hastrup, Ciceros
filosofiske skrifter, II. bindi, Kaup-
mannahöfn 1968, bls. 418—419.
3. Hóras (Horace), Satires, Epistles and Ars
Poetica, ensk þýð. H. Rushton Fair-
clough, London 1926.
4. Roman Jakobson: ,,On Linguistic
Aspects of Translation", í ritinu On
Translation, ritstj. R.A. Brower, Harvard
University Press, Cambridge, Massa-
chusetts 1959, bls. 233.
5. Sjá grein mína „Bókmenntir og þýðing-
ar“ í Skirni 1984, bls. 23, og bókina
Translation Studies eftir Susan Bassnett-
McGuire, Methuen, London og New
York 1980, bls. 38.
6. Peter Newmark;' A Textbook of Trans-
lation, Prentice*Hall, London 1988, bls.
4. SL stendur fyrir „source language"
og TL fyrir „target language".
7. Um þýdingar, Iðunn 1988, bls. 71.
8. Um þýdingar, bls. 104.
9. Líkanið er sótt í bók Susan Bass-
nett-McGuire, Translation Studies, bls.
16.
10. Jirí Levý: Die literarische Ubersetzung.
Theorie einer Kunstgattung, þýð. Walter
Schamschula, Athenáum Verlag, Bonn
og Frankfurt am Main 1969, bls. 33.
11. Laura Bohannan: „Shakespeare in the
Bush“, Natural History. The Joumal of
the American Museum of Natural
History, Vol. LXXV, no. 7, Aug.-Sept.
1966, bls. 29-30.
12. Georg Steiner: After Babel: Aspects of
Language and Translation, Oxford Uni-
versity Press, London 1975, bls. 296-
303.
13. Mobý Dick, Almenna bókafélagið 1970,
bls. 5.
14. Steinsteypugarðurinn, Almenna bókafé-
lagið 1987, bls. 7.
Eg þakka Garðari Baldvinssyni gagnrýninn
lestur á þessari grein í handriti og gagnlegar
athugasemdir.
10