Vinnan - 01.05.1945, Síða 27

SÍMON JÓH. ÁGÚSTSSO.N:
STARF OG ÞREYTA
Vinna er margvísleg. Þótt öll vinna sé í senn líkam-
leg og andleg, greina menn að til hægðarauka líkamlega
og andlega vinnu. Allri vinnu er það sameiginlegt, að
hún eyðir orku þess manns, sem innir hana af hendi.
Því erfiðari sem vinnan er, því meiri verður orkueyðsl-
an. Gildir þetta bæði um líkamleg og andleg störf. Þeg-
ar orkueyðslan hefur náð ákveðnu stigi, sem er breyti-
legt eftir atvikum og einstaklingum, fer þreyta að gera
vart við sig. Þá þarfnast maðurinn hæfilegrar hvíldar
og endurnæringar, svo að líkami hans og andi geti bætt
sér upp orkulát það, sem átti sér stað, meðan maðurinn
vann. Áhrifa þreytu gætir á ýmsa lund á manninn og
starf hans: Hún dregur úr afköstum og vinnuhraða og
eykur alls konar mistök. Þó hefur maðurinn oftast ekki
þetta til marks um, að hann sé orðinn þreyttur, heldur
þreytutilfiniíinguna. Þessi tilfinning er óþségileg og
getur loks orðið mjög þjáningarfull. Gegn þreytutilfinn-
ingunni og áhrifum þreytu á afköstin yfirleitt hamlar
áhugi og viljaþrek, og á þann hátt tekst mönnum lengi
að þvinga sig til vinnu. En ef áfram er haldið, dregur
þó loks að því, að maðurinn örmagnast. Hann getur
ekki lengur unnið starfið. Sá hluti líkamans, sem erfiðið
hvíldi mest á, t. d. handleggurinn, er orðinn of mátt-
vana til þess að hefja lóð af ákveðinni þyngd. Afköstin
minnka, unz þau verða ekki neitt. Svipuðu máli gegnir
um andlega vinnu. Henni er oftast samfara almenn lík-
amsþreyta sakir þess, hve lengi er að verki verið. Eins
og áður er að vikið, leggjum við oftast þreytutilfinn-
inguna sem mælikvarða á það, hve þreytt við erum, en
í raun réttri er hún hvergi nærri öruggt merki um
þreytu. Áhugi og geðshræringar geta látið þreytutil-
finninguna hverfa í bili, svo að maðurinn finnur ekki
til hennar fyrr en hann er að því kominn að örmagnast.
Þá á þreytutilfinningin oft rót sína að rekja til ófull-
nægjandi líkamlegrar heilbrigði, taugaslens og ímynd-
unar, en ekki til vinnu: Maðurinn er þreyttur, þótt hann
vinni lítið eða ekki neitt. Slík þreytutilfinning stafar oft
af næringarskorti, bætiefnaskorti, rangri líffærastarf-
semi eða óhollri sefjun, ímyndunarveiki o. fl.
Eðli þreytunnar
Enn er næsta óljóst, hvað þreyta eiginlega er. Vöðva-
þreyta eða þreyta, sem stafar af líkamlegri áreynslu, hef-
ur verið miklu meir rannsökuð en heilaþreyta, eða
þreyta, sem stafar af andlegu starfi. Um líkamlega
þreytu er eftirfarandi skýring sennilegust:* Þ^gar vöðvi
starfar, fara fram í honum ýmsar efnabreytingar. Hár-
æðar víkka, og um þær rennur slagæðablóð, sem er
auðugt af súrefni. Súrefnið sameinast sykurefni vöðv-
anna, og við það koma fram efnasambönd, sem brenna,
og myndast úr þeim kolsýra og vatn. Við brunann
myndast orka, og nýtist nokkur hluti hennar sem starfs-
orka, eða um 20%, en hinn hluti hennar kemur fram
sem hitaorka. Nú getur svo farið, þegar mikið er reynt
á vöðvann, að honum berist ekki nægilegt súrefni til
þess, að sykurinn brenni til fulls. Þegar sykurefnin
brenna í vöðvanum, myndast fyrst mjólkursýra, áður
en þau klofna í kolsýru og vatn. Súrefni blóðsins hefur
ekki undan að kljúfa þessi efni og breyta þeim, meðan
á áreynslunni stendur, fyrr en hvíldin kemur. Safnast
þá mjólkursýra fyrir í vöðvunum, ásamt öðrum efnum,
og veldur hún aðallega þreytunni, sem hefur þau áhrif,
að vöðvinn verður viðbragðsseinni, dregur sig lakar
saman og slaknar seinna en ella. Nú mynda taugung-
arnir, sem hreyfiboðin til vöðvans þurfa að fara eftir,
ekki samfellda leiðslu, heldur mætast þeir í svonefnd-
um taugungatengslum, og er talið, að sérstök efni flytji
boðin eða strauminn milli þeirra, og verður við það
nokkur töf. Sama gildir um samband taugaþráða og
vöðvafrumna. Er talið víst, að mjólkursýran og önnur
efni, sem safnast fyrir í vöðvanum við mikla áreynslu,
tefji, að boð flytjist milli taugaenda og vöðva, og hindri
það loks með öllu. Er þá vöðvinn örmagna og getur
t. d. ekki lyft ákveðinni þyngd, þrátt fyrir vilja manns-
ins til að gera það.
Sálræn áhrif þreytu
Rannsóknir á þreytu hafa mikið hagnýtt gildi. Þær
hafa leitt í ljós, hvernig hentugast er að skipta tímanum
milli starfs og hvíldar. Þá hefur komið í ljós, að slys
eru miklu tíðari undir lok vinnutímans, þegar menn
eru orðnir þreyttir, en fyrr á vinnutímanum, meðan
áhrifa þreytu gætti lítt. Gagnstætt því, sem menn myndu
* Sjá: Jóhann Sæmundsson: Mannslíkaminn, Reykjavík, 1940,
bls. 46—48.
VINNAN
81