Börn og menning - 01.10.2002, Page 11

Sársauki fegurðarinnar
9
fá makleg málagjöld. Ramminn er satt að
segja alls ekki ólíkur rammanum um ástar-
söguna, þar sem elskendurnir ná alltaf
saman í lokin. Ef elskendurnir ná ekki saman
er ástarsagan ekki ástarsaga heldur tragedía;
ef ævintýrið endar ekki vel er það hrollvekja.
„Endar myndin þá vel?" spyr Bob Aulert,
einn gagnrýnanda Shrek sjálfan sig, og
svarar strax: „Auðvitað (þetta er nú einu
sinni ævintýri)." (Aulert 2001) Galdurinn við
að skrifa góðar ástarsögur er að vera frum-
legur innan hefðarinnar. Innan hins viður-
kennda ramma má fara í kringum reglurnar
og það er einmitt það sem framleiðendur
Shrek hafa gert, bæði í meðförum sínum á
ævintýrinu og ástarsögunni innan þess.
Afbökun hefðarinnar
Þróun formúlubókmennta gengur I gegnum
nokkur þroskastig og er síðasta stigið sjálfs-
meðvitund bókmenntagreinarinnar. Þá er
formúlan gjarnan skopstæld og gert grín að
hefðum greinarinnar með því að afbaka þær.
Þetta gerir Jane Austen við gotnesku skáld-
söguna í bók sinni Northanger Abbey. Hroll-
vekjurnar sem voru svo vinsælar um og eftir
1995, sérstaklega Scream-myndirnar (sú
fyrsta kom út 1997), léku sér að því hversu
þekktar hefðir hrollvekjunnar eru orðnar.
Hefðirnar eru beinlínis teknar fyrir og ræddar
af söguhöfundí í Northanger Abbey og per-
sónum í Scream. Höfundar Shrek gera svip-
aða hluti, m.a. segir Shrek þegar þeir Asni
eru að leita prinsessunnar í kastalanum:
„Prinsessan mun vera f hæsta turn-
inum."Asninn verður hissa á þessari að þvf er
virðist óskiljanlegu þekkingu Shrek og spyr
hvernig hann geti vitað það. Shrek svarar ó-
sköp rólega: „Ég las það í bók." (Shrek
2001) Eins og Jane Austen og Kevin William-
son höfundur Scream gera framleíðendur
Shrek ráð fyrir að allir áhorfendur þekki
hefðir greinarinnar, hafi f þessu tilfelli lesið
sömu ævintýrin og Shrek. Vegna þess hversu
vel þekktar hefðirnar eru geta höfundarnir
svo leyft sér að gera grín að þeim og koma
áhorfendum á óvart með því að vinna bein-
línis gegn þeim.
Samkvæmt hefðum ævintýrisins ætti
hetjan að vera ungur konungssonur í leit að
drekum til að drepa og fögrum prinsessum
með síðar fléttur til að bjarga. Hann getur
líka kinnroðalaust verið af fátæku foreldri og
þá helst þriðji sonur sem er sendur út í heim-
inn til að leysa þrautir í þríriti og vinna
prinsessuna og konungsríkið. Hann getur
hins vegar ekki verið stór, grænn og Ijótur
tröllkall með andfýluvandamál í verktaka-
vinnu fyrir vonda kallinn nema hann reynist
vera í álögum sem hægt er að aflétta með
kossi. Shrek er þessi froskur ævintýranna en
hann er hins vegar ekki í álögum. Hann er
bara svona. Hefðinni er alveg snúið á hvolf,
því það er hin fagra Fíóna prinsessa sem
reynist vera froskurinn. Áhorfendum er svo
snúið í hálfhring í viðbót þegar kossinn
breytir froskinum ekki í prinsessu heldur
prinsessunni í frosk. Fleiri hefðir eru gagn-
rýndar á svipaðan hátt, þ.e. með afbökun á
þeim. Drekinn ógurlegi er kvenkyns einstæð-
ingur í leit að ást og hlýju. Prinsinn, sá sem
ætti með réttu að vera bjargvætturinn, reyn-
ist vera vondi kallinn. Prinsessan er ekki
hjálparvana og Ijóshærð, heldur rauðhærður
bardagalistamaður sem sprengir fallega litla
fugla með hátíðnisöng. Þannig sýna höfund-
arnir fram á hversu úr sér gengnar og
hallærislegar hefðir geta verið, hvernig þær
ýta jafnvel undir tilefnislausa fordóma. En
þeir gera það án þess að áhorfandinn þurfí
að kvarta. Brot á reglum og uppstokkun á
þeim getur, ef vel tekst til, hleypt nýju lífi í
þreytta grein. Þannig varð fyrsta Scream-
myndin miklu meira hrollvekjandi en
„venjuleg" og ósjálfsmeðvituð hrollvekja.
Shrek verður líka miklu ævíntýralegra ævin-
týri og ástarsagan miklu hjartnæmari vegna
þess að reglur eru meðvitað brotnar innan
rammans. Hetjan endar með prinsessunni en
leiðin að hefðbundinni hamingju og boð-
skap ævintýrisins er ný.
Hefðirnar sem eru hvað mest brotnar, og
þar með gagnrýndar, eru einmitt þær sem
lúta að ástarmálum. Það er ekki óalgengt að
prinsessan/fagra fljóðið læri að líta fram hjá
útlitsgöllum hetjunnar, það gengur jafnvel
stundum svo langt að þau eru ekki af sömu
tegund (hún kona en hann í dýraham), en
hún elskar hann samt vegna þess hversu
hjartagóður hann er (hvernig ætli kynlífið
myndi vera - eða afkvæminl). Laun prins-
essunnar fyrir að horfa fram hjá ytra útliti eru
þau að hetjan hættir að vera Ijót við fyrsta
koss hennar- ekki skrítið að David Forsmark
skuli vera pirraður á þessum tvískinnungs-
hætti I
En sönn ást á að ná út fyrir ramma út-
litsins, fegurð/ljótleiki og útlitspælingar geta
meira að segja komið í veg fyrir að elskendur
nái saman. Boðskapur Shrek er ekki að útlit-
ið skipti ekki máli, slík staðhæfing væri ein-
feldningsháttur, en frekar að sönn ást sé að
finnast útlit hins elskaða vera gott mál, sama
hvernig það er.
Mikilvægi útlitsins
Útlitið hefur í gegnum tíðina verið mikið um-
fjöllunarefni manna hvort sem er í fagurbók-
menntum, hirðástarsögum, ævintýrum eða
nú í seinni tíma formúlu-ástarsögum. Fegurð
er ómissandi eiginleiki kvenhetjunnar, ef hún
er ekki beinlínis falleg samkvæmt tískunni þá
er samt alltaf „eitthvað við hana". Þetta
gengur svo langt að það er nánast óþarfi í
umræðunni um prinsessur ævintýranna að
lýsa útliti þeirra, að vera prinsessa er ávísun á
fegurð. Hvaða hetja myndi Ifka leggja af stað
í háskaför til að bjarga feitri skeggjaðri
prinsessu? T.d. má velta því fyrir sér hvort
hinn frægi og Ijóti Cyrano de Bergerac hefði
orðið ástfanginn af Roxönu ef hún hefði
verið með jafn stórt nef og hann. Feministar
og aðrir eðlilegir menn sjá ástæðu til að
gagnrýna þessa fegurðardýrkun. Það er ekki
ásættanlegt að halda að fólki, og þá sérstak-
lega börnum, kröfum um óraunhæft útlit.
Hvaða máli skiptir líka ytra útlit? Mikilvægi
útlitsins er hlutur sem fæstir vilja viðurkenna
en það eru samt ekki margir sem taka sér
tíma til að horfa eftir innri fegurð þegar við-
komandi er verulega úr takt við staðlaðar
hugmyndir um ytra útlit.
Höfundar Shrek missa reyndar nokkur stig
fyrir að segja áhorfendum að ekki megi