Börn og menning - 01.10.2002, Page 13

Sársauki fegurðarinnar
11
farðans og vera samt ástfanginn af því sem
maður sér. Ást á upphafinni veru, t.d.
prinsessu, er alls ekki sönn ást, það er mesti
misskilningur.
Þegar álögunum er aflétt af Fíónu við
fyrsta koss Shrek verður hún eilíflega tröll
sem er augljóslega ekki hin staðlaða
fegurðarímynd. Hins vegar er Shrek himinlif-
andi yfir þessu nýja útliti, honum er alveg
sama í hvaða gervi konan sem hann elskar
er. Fíóna er laus úr viðjum fegurðarinnar og
getur nú farið að skemmta sér í mýrinni með
Shrek, borða rottur og yfirleitt hegða sér jafn
óprinsessulega og hún frekast getur. Hið
sanna gervi ástarinnar reynist vera tröllaham-
urinn, þ.e.a.s. allt sem Fíóna áleit sína
stærstu galla en eru í augum Shrek elsku-
legir. Fegurðin og hræðslan við að viðhalda
henni er kvöð sem nú hefur verið aflétt.
Kenningar Zizek um masókískar hirðástir
virðast eiga við um Shrek á tímabili. Hann
hefur nokkur góð tækifæri til að kyssa Fíónu
eða tjá henni ást sína og hver heilvita maður
sér að hún hefði ekkert á móti slíku. En það
kemur alltaf eitthvað í veg fyrir fullkomnun
þessara athafna; Shrek hættir við og ber fyrir
sig að hann sé svo Ijótur, reynir að sannfæra
sjálfan sig og Asna um að hún vilji hann ekki.
Hér mætti ásaka hann um masókisma, að
vilja sjálfur lengja biðina eftir prinsessunni og
þrá úr fjarska. Aðstæður sem Zizek lýsir eiga
vel við: „Jafnvel þótt hluturinn sé innan seil-
ingar hefur allur heimurinn einhvern veginn
verið stilltur inn á að framkalla, aftur og aft-
ur, óskiljanlegar tilviljanir sem hindra aðgang
að viðfanginu." (Zizek 1999:156) Zizek segir
að það sé ekkert sem hindrar nema löngunin
til að láta hindra; Shrek vill vera einn og
óhamingjusamur á yfirborðinu vegna þess
að hann er masókisti sem fær ánægju út úr
einmitt því. Shrek og Cyrano eiga hér margt
sameiginlegt, báðir nota útlitið sem afsökun
tíl að hylja masókískar tilhneigingar sínar,
eða hvað?
Þeirri spurningu hefur verið varpað fram
hvort hinn raunverulegi masókisti í sambandi
Cyrano og Roxönu geti ekki alveg eins verið
hún. Það sama má gera hér; er Flóna sú sem
hefur töglin og hagldirnar í leiknum? Ást
hennar vex hægt og kvenlega, hún fær sam-
úð með hinni misskildu ófreskju og samúðin
þróast svo út í ást þegar þau kynnast betur.
Hún hefur eins og Shrek nokkur tækifæri til
að tjá ást sína en notar þau ekki. Hún gerir
ekkert í málinu vegna þess að hún vill endur-
heimta fegurð sína. En ef hún er ástfangin af
Shrek þá er þetta léleg afsökun og gefur
ástæður til að ætla að hún vilji þjást í óham-
ingjusömu hjónabandi til að geta eilíflega
upphafið ástina til Shrek.
Draumaástandið milli Shrek og Fíónu gæti
samkvæmt þessari lýsingu verið það að þau
næðu aldrei saman heldur fengju að þjást
hvort í sínu horninu ...
Ljótleikinn mun gera yður frjálsan
Það sem verður þess valdandi að þau ná
saman er áuðvitað Asni. Hann segir Shrek að
hann hafi misskilið Fíónu og að hún endur-
gjaldi tilfinningar hans. Shrek sýnist þá að
hann hafi hegðað sér fyrirlitlega gagnvart
henni, sært hana svo djúpt að hún hafi selt
sig nauðug viljug í hjónaband með
Farquaad. Hún þarf á honum að halda, hún
er ekki falleg prinsessa sem getur séð um sig
sjálf, heldur veikburða og hjálparþurfi. Hann
hleypur á eftir henni og játar ást sína fyrir
henni. Shrek gefur sig henni á vald með
þessari játningu, réttir höndina fram. Vegna
þess að hann tekur fyrsta skrefið getur hún
komið á móti honum. Vítahringur masókist-
ans er rofinn; hann játar ást sína opinberlega
og hún hættir að vera upphafin.
Formúla Zizek um masókisma í hirðástum
passar því ágætlega í sambandi Shrek og
Fíónu upp að vissu marki, en þau ná að forð-
ast upphafningu með því að samþykkja galla
hvort annars. Fíóna er ekki að nota formúl-
una prinsessa + prins = sönn ást sem af-
sökun til að viðhalda masókísku sambandi,
heldur er hún fórnarlamb hefða ævintýr-
anna. Hefðirnar blinda hana fyrir þeim
möguleika að sanna ást geti verið að finna
með trölli. Bæði Shrek og Fíóna verða að
læra að horfa fram hjá reglum og sjá að út-
lit á ekki að mega festa fólk/tröll í hlut-
verkum. Hingað til hafa ævintýrin og ástar-
sögurnar gert það, sagt hverjum sem hlusta
vill að ástina sé einungis að finna hjá hinum
fögru. Höfundar Shrek gera gys að slíkum
boðskap en benda líka á hversu vond áhrif
hann getur haft á hugmyndir um ástina.
Óhamingja Fíónu orsakast af því að reyna að
vera jafnfögur og hefðin segir henni að vera,
lausnin felst (Ijótleikanum - hann mun gera
yður frjálsa. Þannig er frelsið að finna í öðru
gervi, einsog Fíóna kemst að raun um. Hún
sem hafði unnið svo hörðum höndum að því
að vera fullkomin prinsessa verður dauð-
fegin að sleppa úr hlutverkinu.
Það eru ekki einungis hjartarætur Fíónu
sem léttast við þessi málalok heldur verður
brúnin á Shrek líka léttari. Hefði Fíóna haldið
prinsessuhamnum hefði hann aldrei getað
verið öruggur með sjálfan sig í þeirra sam-
bandi. Hann er ófríður á ytra borði og á sam-
kvæmt hefðinni ekki að reyna við prinsessur.
Þegar Fíóna er gerð ófríð dettur hún af
prinsessustallinum og niður í fangið á Shrek
sem nú þarf ekki lengur að vera hræddur við
að leyfa sér að elska hana. Samband Shrek
og Fíónu er andstæðan við hið masókíska
samband Cyrano og Roxönu eins og Zizek
lýsir því. Cyrano er hinn týpíski fulltrúi hirð-
ástanna sem elskar aldrei upphöfnu konuna
heldur einungis stallinn sem hún stendur á.
Hann þráir að komast nær guðdómleikanum
í gegnum hina upphöfnu kvenmynd, en vill í
raun ekki uppfylla þrána eftir henni; hann er
ástfanginn af eigin ást. Hann pínir sjálfan sig
stöðugt, þráir og elskar úr fjarlægð og er þar
með masókisti. Konan er ósnertanlegt
„object" ástarinnar. Shrek og Fíóna elska
hvort annað, ekki upphafnar myndir, og
kynnast hinni raunverulegu, jarðbundnu ást.
Boðskapur Shrek er svolítil predikun. Sönn
ást verður til ef viðkomandi persóna hentar
þér, þá verður útlit hennar líka það sem
hentar, það sem þér finnst ákjósanlegt.
Elskendur ættu ekki að falla ( þá gryfju að
láta hefðir samfélagsins og hugmyndir um
hlutverk eftir kyni eða útliti standa í vegi fyrir
sannri ást.
Og Ijóta fólkið lifði líka
hamingjusamt til æviloka ...
Ádeila framleiðanda Shrek á hefðbundin út-
litshlutverk er vel réttlætanleg þegar litið er
til þess samfélags sem myndin verður til í.
Kvikmyndir, sér f lagi rómantískar myndir,
bjóða aldrei upp á hetjupar t.d. sitt af
hvorum kynþættinum. Leikkonan Halle
Berry, sem er svört, telur sér hafa verið
hafnað í mörg rómantísk hlutverk bara
vegna húðlitar1 Varla geta leikhæfileikarnir
Sjá Myndbönd mánaðarins, febrúareintak 2002.