Börn og menning - 01.10.2002, Blaðsíða 33

Islenskt leikhús og ævintýrahefðin
31
tímum. Þessi staðreynd hefurvaldið mörgum
fræðimanninum heilabrotum og hafa verið
smíðaðar ýmsar kenningar til að skýra
hvernig á þessu stendur. Sigmund Freud taldi
að í ævintýrunum (líkt og í goðsögum og í
draumum okkar) birtust þrár okkar, duldar
óskir og hvatir og með því að rýna í tákn-
myndir ævintýranna gætum við orðið ein-
hvers vísari um okkur sjálf. Lærisveinn hans,
Carl Gustav Jung, var að nokkru leyti sam-
mála en taldi hins vegar að í ævíntýrunum
birtust frummyndir (erkitýpur) og tákn sem
mannkynið allt þekkir vegna sameiginlegrar
dulvitundar. Jung útskýrði tilvist sömu sagna-
minna og tákna (í ævintýrum og goðsögum)
með því að mannkynið ætti sér sameiginlega
dulvitund, einhvern meðfæddan þekkíngar-
brunn sem þróast hefði gegnum aldirnar og
bærist frá kynslóð til kynslóðar „í blóð-
inu"svo að segja (eða ætti ég að segja „í
genunum"?). Rússneski formgerðarsinninn
Vladimir I. Propp rannsakaði fjölda ævintýra
og sagna, reyndi að koma þeim inn í ákveð-
ið kerfi og sýndi fram á að öll ævintýri lúta
ákveðnu frásagnarmynstri. Hann taldi að
formgerðir ævintýranna væru svo sterkar að
efnið væri undirskipað þeim eða m.ö.o. svo
sveigt að forminu að ekki gæfist mikið svig-
rúm fyrir breytingar eða nýsköpun og það
skýrði hvers vegna við finnum „sömu" ævin-
týrin á ólíkum stöðum og frá ólíkum tímum.
Duldar óskir og þrár
En það var hins vegar bandaríski sálfræðíng-
urinn Bruno Bettelheim sem kom fram með
þá kenningu að ævintýrin væru nauðsynleg
fyrir öll börn, því þau hefðu mikilvægu hlut-
verki að gegna í þroskaferli þeirra. Kenning-
ar Bettelheims eru mjög kunnar en þær setti
hann fram í bók sinni The Uses of Enchant-
ment. The Meaning and Importanœ of Fairy
Tales, sem kom út 1976. Þarsegir Bettelheim
að í ævintýrunum endurspeglist átök sem
eiga sér stað í sálarlífi barna; þau lýsi t.a.m.
duldum óskum þeirra og þrám, ótta þeirra
og angist. Sú staðreynd að sagnaminnið um
vondu stjúpuna er eitt algengasta ævin-
týraminnið um víða veröld (t.d. eru stjúpu-
sögur 67 talsins í safni Jóns Árnasonar) sýnir
okkur, samkvæmt Bettelheim, að börnin hafi
þurft einhverjar leiðir til þess að fá útrás fyrir
slæmar tilfinningar í garð móður sinnar. í
stað þess að beina þessum slæmu tilfinn-
ingum að móðurinni persónulega (og fyllast
sektarkennd) getur barnið fengið útrás fyrir
þær með því að hlusta á ævintýri um vonda
stjúpu sem fær makleg málagjöld fyrir
slæma framkomu sína gagnvart barninu.
Hættulaus texti
Þó að ævintýrið virki kannski við fyrsta lestur
einfalt og boðskapur þess hreínn og klár eru
ýmsir fræðimenn sem telja að undir einföldu
yfirborðinu geti leynst flókínn táknheímur og
að í sumum tilvikum geti verið um táknsögur
(allegóríur) að ræða þar sem hvert tákn frá-
sagnarinnar vísar til veruleika utan hennar.
Þannig hefur t.d. franski mannfræðingurinn
Yvonne Verdier skoðað ýmsar gerðir úr
munnlegri (og skriflegri) hefð af ævintýrinu
um Rauðhettu og sýnt fram á hvernig túlka
má söguna sem lýsingu á vígslu stúlkunnar
inn í heim kynþroskans og hinna fullorðnu,
enda fjallar sagan um litla stúlku sem er tæld
og étin af úlfi og deilir þeim örlögum með
ömmu sinni (sjá grein í Tímariti Máls og
menningar, 3. hefti 1983).
En oftast er það þannig að ævintýrin, eins
og við þekkjum þau í dag, hafa gengið í
gegnum ótal umbreytingar og ritskoðanir,
þar sem ógeðfelld atriði hafa verið felld úr
og endirinn mildaður, þannig að erfitt getur
verið fyrir nútímalesandann að ráða í þann
táknheim sem hugsanlega var tíl staðar í frá-
sögninni á fyrri stigum og eftir stendur bara
sakleysislegur, strípaður og hættulaus texti
fyrir vernduð nútímabörn.
Amma Rauðhettu syngur og dansar
Charlotte Böving heldur sig við hinn klass-
íska söguþráð í leikgerð sinni á Rauðhettu,
en hún reynir að færa persónur ævintýrisins
nær nútímaáhorfendum með því t.d. að
gera móður Rauðhettu að útivinnandi konu
sem hefur lítinn tíma til að sinna dóttur sinni
- þess vegna þarf Rauðhetta að fara til
ömmu. Amman liggur ekki veik í rúmi sínu,
eins og í ævintýrinu, heldur er hún kraftmikil
nútímakona í skrautlegum búningi og
syngur og dansar. Þetta hleypir fjöri í sýning-
una, líkt og söngur veiðimannsins sem í
þessari uppfærslu líkist helst farandsöngvara
eða trúbador. Þá er Rauðhetta sjálf mun
ráðabetri og sjálfstæðari persóna en í ævin-
týrinu og „reddar sér sjálf" eins og Sveinn
Haraldsson leiklístargagnrýnandi komst að
orði. En þótt persónurnar séu þannig aðlag-
aðar að nútímaveruleika er grundvallaratriði
ævintýrisins enn til staðar; hinn hættulegi
skógur með úlfinum ílla sem getur gleypt
litlar stúlkur í einum bita. Börnin verða að
upplifa ógnina og hryllinginn því annars er
ævintýrið rúið inntaki sínu og merkingu. í
sýningu Hafnarfjarðarleikhússins eru þessi
áhrif reyndar milduð með því að sýna há-
punkt hryllingsins (átið á Rauðhettu og
ömmunni) sem skuggamynd á tjaldi.
Frumleg túlkun á Grimmsævintýrum
Sýning Hermóðs og Háðvarar á Rauðhettu
var í marga staði ágætlega heppnuð og sú
leið sem þarna var farin, að taka eitt tiltekið
ævintýri og vinna upp úr því nýja leik-
sýningu, er góðra gjalda verð og margir
möguleikar vannýttir hvað það varðar, eins