Náttúrufræðingurinn - 2020, Blaðsíða 81

Tímarit Hins íslenska náttúrufræðifélags
301
9. og 10. mynd. Dropsteinar og hraunstrá í skreyttasta hluta TES-13. – Lava stalagmites and stalactites in the most heavily decorated part of
TES-13. Ljósm. /Photo: Hellarannsóknafélag Íslands.
Aðeins um 150 hraunhellar voru
skráðir á landinu árið 1990. Þeim fjölg-
aði hratt fyrstu árin eftir að Hellarann-
sóknafélagið var stofnað árið 1989.9
Fjölgun hella í skrá félagsins hefur
ekki verið jafn ör síðastliðin ár en hún
er þó stöðug og margir nýir hellar finn-
ast á hverju ári. Fjölgunin er mismikil
eftir árum. Vel skipulagðar leitir bera
oftar en ekki góðan árangur og sér-
staklega ef farið er langt úr alfaraleið
í lítt könnuð hraun. Töluverður fjöldi
af hellum hefur verið að finnast á
hálendi Íslands á síðustu árum og
þótt ótrúlegt megi virðast þá finnast
hellar enn á fjölförnum stöðum. Oft
láta hellisopin lítið fyrir sér fara og
sjást jafnvel ekki nema staðið sé alveg
við þau. Það er því alltaf erfitt að full-
yrða að eitthvert svæði sé fullkannað.
Vert er að taka fram að margar merk-
ustu uppgötvanir síðari ára hafa orðið
þegar þekktir hellar eru athugaðir og á
þeim finnst framhald eða nýir hlutar.
Ljóst er að enn eru ófundnir margir
hellar á landinu og eru stærðarinnar
svæði enn ókönnuð.
Margt bendir til þess að Ísland
geymi skreyttustu hraunhella í ver-
öldinni og eru þeir því merkileg
þjóðarverðmæti. Dropsteinar eru afar
sjaldgæfar jarðminjar á heimsvísu
og finnast einungis í um það bil 6%
allra hraunhella á Íslandi, miðað við
þau gögn sem Hellarannsóknafélagið
hefur safnað. Margt þarf að ganga upp
til að þeir myndist og varðveitist. Hver
dropsteinn er því í sjálfu sér einstakur,
en þegar þeir standa í þúsundatali í
einum og sama hellinum má telja það
einstakar jarðminjar í sjálfu sér, sér-
staklega þegar þúsaldir eru liðnar frá
myndun þeirra. Margt annað gerir
hellana að merkilegum jarðminjum.
Má þar nefna örmjó hraunstráin sem
hanga úr loftinu, margra metra háa
hraunfossa, hraunspena, hraunrósir,
flór, gljáandi útfellingar, glerunginn
og litadýrðina. Allt eru þetta einstak-
lega viðkvæmar náttúruminjar sem
hafa mikið verndargildi sökum sér-
stöðu og fágætis.
Allir dropsteinar og sérhvert hraun-
strá í hellum landsins voru friðlýst
sem náttúruvætti árið 1974 og hraun-
hellar njóta sérstakrar verndunar
samkvæmt náttúruverndarlögum.10,11
Þrír hellar eru jafnframt friðlýstir í
heild sinni sem náttúruvætti: Jör-
undur í Lambahrauni, Árnahellir í
Leitahrauni og Kalmanshellir í Hall-
mundarhrauni. Við þetta má bæta
að töluverður fjöldi hella er þekktur
innan þjóðgarða og friðlýstra svæða,
svo sem á Reykjanesi, innan Þjóð-
garðsins Snæfellsjökuls og Vatnajök-
ulsþjóðgarðs. Sex hellum hefur verið
lokað í verndarskyni án friðlýsingar.
Þeir eru: Búri og Gjögur í Leitahrauni,
Eldhellir og Sunnuhellir við Þingvelli
og núna síðast TES-12 og TES-13 í
Þeistareykjahrauni. Á undanförnum
árum hefur Hellarannsóknafélagið
verið í sambandi við landeigendur
og sveitarfélög vegna nokkurra hella
sem hafa átt undir högg að sækja,
og gert um þá samstarfssamninga. Í
ákveðnum tilvikum hefur verið gripið
til lokunar, en það er einungis gert
þegar það er aðkallandi, svo sem þar
sem ummerki sýna að umferð er orðin
það mikil að hellirinn er farinn að láta
á sjá. Umhverfis- og auðlindaráðherra
hefur ennfremur falið Umhverfis-
stofnun að vinna að frekari verndun
nokkurra af viðkvæmustu hellum
landsins sem enn eru opnir til að forða
þeim frá sömu örlögum og Leiðar-
endi, Borgarhellir, Stefánshellir og
Víðgelmir máttu sæta. Þeir voru rúnir
nær öllu skrauti sínu á síðari helmingi
20. aldar og hefur það að vissu leyti
haldið áfram á 21. öld.