Morgunblaðið - 02.02.2021, Blaðsíða 13

13
MORGUNBLAÐIÐ ÞRIÐJUDAGUR 2. FEBRÚAR 2021
Varla er ofmælt að
fjölmiðlamenn, bæði hér
og erlendis, hafi flestir
sýnt fölskvalausa gleði
yfir því að Donald
Trump sé nú horfinn úr
stól Bandaríkjaforseta.
Vandlætingin og af-
neitunin dregur fram
endurminningu frá ung-
lingsárum, þegar ég,
sem vinnumaður í sveit,
sá skepnur bíta af sér eigin afkvæmi.
Í umfjöllun sinni – og umvöndun –
hafa fréttamenn beint athyglinni fram
hjá þætti þeirra sjálfra í því umhverfi
sem gerði Trump kleift að komast til
valda. Hraðinn sem einkennir sjón-
varp og samfélagsmiðla, yfirborðs-
mennskan og hégóminn, henta vel
mönnum sem kunna að klæða mál-
flutning sinn í einfaldan búning og
treysta sér til að gefa í skyn að þeir
hafi öll svör. Ég segi þetta ekki af
neinni illkvitni í garð fjölmiðlamanna,
heldur af því að ég tel villandi að lýsa
Trump sem óvæntu afbrigði í stjórn-
málasögunni. Til að skýra það nánar,
þá er holur hljómur í afdráttarlausri
afneitun fréttamiðla á Trump þegar
þessir sömu miðlar hafa með vinnu-
brögðum sínum og áherslum búið til
kjöraðstæður fyrir menn sem kunna
að spila á fréttirnar eins og hljóðfæri
með því að setja fram það sem á ensku
nefnist „soundbites“, þ.e. stutt um-
mæli sem hljóma hvað eftir annað í
fréttatímum. Trump er samkvæmt
þessu aðeins rökrétt afsprengi þess
umhverfis sem fjölmiðlar og nú sam-
félagsmiðlar hafa sjálfir skapað
stjórnmálunum.
Stundum er talað um fjölmiðla sem
fjórða valdið og að þeir verði sem slík-
ir að njóta frelsis frá íhlutun stjórn-
valda. Minni athygli hefur beinst að
því hvernig tempra megi misbeitingu
einkaaðila á fjölmiðlavaldi. Enn minna
hef ég séð rætt um ábyrgðina sem
óhjákvæmilega hlýtur að fylgja valdi
fjölmiðla. Að því sögðu vil ég vara við
því að tómarúmið sem Trump skilur
eftir sig verði fyllt með nýjum boðber-
um yfirborðskennds sannleika. Ég tel
þó öll teikn á lofti um að fjölmiðlar og
aðrir sem fagna nú hæst muni á næst-
unni veita rými nýjum
spámönnum sem vilja
birta þrönga sýn sína á
sannleikann, mögulega
sem andóf við málflutn-
ingi Trumps. Þótt slíkt
kunni að vera gert í
góðri trú er rétt að
menn gangi hægt um
þessar dyr, því skoð-
anahroki leiðir til falls í
hvaða búningi sem er.
Ég nefni þetta sér-
staklega í tengslum við
þá orðræðu sem nú er
mjög áberandi, þ.e. að „vísindin“ hafi
öll svör og muni leysa allan vanda. Við
erum illa stödd ef vísindamenn ætla
nú, með atbeina fjölmiðla, að stíga á
stokk sem sjálfkjörnir leiðtogar. Vís-
indunum getur ekki farnast vel á
stjórnmálasviðinu, því stjórnmálin eru
ekki vísindaleg og heilbrigð vísindi
tala auk þess ekki einni samræmdri
röddu. Því er óheppilegt ef fræði-
menn, í krafti kennivalds, vilja íklæð-
ast nýrri hempu og boða heilagan vís-
indalegan sannleika sem ekki má efast
um. Varla vilja menn velta Guði úr
sessi til þess að taka upp vísinda-
dýrkun, eða hvað?
Menntun á að opna hugann –
frjóvga hann, en ekki tæma
Auðvelt er að tala fjálglega um gildi
menntunar og vísinda. En menntun
stendur ekki undir nafni ef hún um-
breytist í heilaþvott og hamlar eða út-
hýsir gagnrýninni hugsun. Sagan hef-
ur sýnt að vísindastarf þolir ekki að
ganga í bandalag við pólitískt vald.
Kæfandi faðmlag valdsins umber ekki
heilbrigðan efa og drepur niður gagn-
rýna hugsun.
Menntun er eins og mörg önnur orð
íslenskunnar gagnsætt og skiljanlegt
út frá stofni þess sem vísar til þess sem
gerir okkur mennsk, sbr. t.d. orðið
menning. Í alfræðiorðabókinni segir:
„Markmið menntunar er að þroska lík-
amlega og andlega hæfileika manna og
viðhalda menningararfi samfélagsins.“
En hvað er það sem telja má svo
sérstakt við manninn, hvað er það sem
skilur okkur frá öðrum lífverum og
gefur okkur innistæðu til að tala um
mennskuna sem dýrmæta og göfuga?
Jú, maðurinn er fær um að lifa innra
lífi, andlegu lífi. Öfugt við dýrin, sem
grundvalla tilvist sína á viðbrögðum
við því sem gerist hið ytra, getur mað-
urinn valið hugsanir sínar, orð og at-
hafnir út frá því sem býr innra með
honum sjálfum. Þetta þýðir að mað-
urinn er gæddur einstæðum hæfi-
leikum og hefur á þeim grunni mögu-
leika á að hugsa fram í tímann,
skipuleggja líf sitt og vera frjáls.
Marka sína eigin leið.
Samkvæmt öllu þessu er menntun
ætlað að þroska hæfileika manna til að
öðlast frelsi og viðhalda frelsi sínu. Þá
er ég augljóslega ekki aðeins að tala
um líkamlegt frelsi undan ánauð og
hlekkjum, heldur andlegt frelsi til
hugsunar og tjáningar. Af þessum
ástæðum blasir við að menntun stend-
ur ekki undir nafni sem slík ef hún er
aðeins tæknileg. Tæknileg þekking,
ein og sér, leiðir engan mann til sjálf-
stæðis, en getur þvert á móti gert við-
komandi að gagnlegum þræl.
Við megum ekki gleyma því að al-
ræðisríki og harðstjórar hafa beitt
menntun til að heilaþvo fólk og stýra
því. Sem dæmi má nefna að í viðtali
árið 1934 sagði einræðisherrann Jósef
Stalín: „Menntun er vopn. Áhrif þess
vopns velta á því hver hefur umsjón
með menntun og að hverjum hún
beinist.“
Til að forða okkur sjálfum og af-
komendum okkar frá líkamlegri og
andlegri ánauð þarf að leggja rækt við
menntun í besta skilningi þess orðs.
Ein meginforsenda þess að það takist
er að styrkja vitsmuni og sálarstyrk
mannsins þannig að hann geti staðið í
fæturna gagnvart hvers kyns hjarð-
hegðun.
Hlutverk menntastofnana er ekki
síst að halda kyndli frjálsrar hugsunar
logandi. Í því felst að vernda beri
frelsi manna til að sjá, skilja og tjá
nýja fleti á málum, kenna nemendum
sínum að spyrja spurninga, vera rann-
sakandi/leitandi.
Vísindin byggjast á samtali
og rökræðu, ekki kreddu
Einmitt í þessum anda hefði Sókr-
ates viljað að kennarar störfuðu og
nemendur hugsuðu, sbr. orð hans:
„Órannsakað líf er er einskis virði.“
Önnur þýðing hefði mátt vera:
Óígrundað líf er einskis virði. Í þessu
felst áskorun um að íhuga hvernig við
getum lifað sem best: Hverjir eru
hæfileikar okkar, hvar og hvernig get-
um við látið gott af okkur leiða? Með
hvaða hætti er líklegast að við getum
blómstrað? Því minna sem menn
hugsa um þessi atriði, því minna sem
menn ígrunda líf sitt, því auðveldara
er að hneppa þá í þrældóm/svipta þá
frelsi. Sjálfstæð hugsun er m.ö.o. for-
senda frelsis og lýðræðis.
Skólastarf, en þó sérstaklega starf
háskóla, gegnir augljóslega lykilhlut-
verki hér. Vísindaleg nálgun felur í sér
að varðveita vafann/efann og veita
hugsuninni rými. Halda því opnu að
aðrir möguleikar séu í boði. Skapa
andrúmsloft þar sem menn þora að
hugsa og tjá sig án ótta við að móðga
eða reita til reiði. Halda á lofti kyndli
þess göfugasta sem menn hafa hugs-
að, sagt og gert.
Eitt af aðalsmerkjum góðs vísinda-
manns er andleg geta til að efast um
ályktanir sínar. Slíkur maður gerir sér
grein fyrir að hvert og eitt okkar sér
aðeins hluta af heildarmyndinni. Vís-
indamaðurinn er með opinn/
rannsakandi huga, en ekki kreddu-
fullan og lokaðan. Vísindamaðurinn
spyr, prófar, endurtekur, staðfestir.
Merkustu vísindamenn sögunnar eru
þeir sem leyfðu sér að efast um við-
tekin sannindi og jafnvel það sem þótti
vísindalega sannað á þeim tíma. Sá
sem velur að gerast sannleiksleitandi
hugsuður mun mögulega reita marga
til reiði. Fólk mun snúast gegn honum
og verja viðteknar hugmyndir/eigin
heimsmynd/sjálft sig. Það sem er já-
kvætt við slíka rökræðu er að hún
færir okkur nær sannleikanum: Við
getum borið saman ólíkar röksemdir
og þannig fengið skýrari mynd af
raunveruleikanum. Vísindaleg nálgun
er samkvæmt þessu ekki kredda eða
kennisetning, heldur aðferð stöðugs
samtals og ærlegrar rökræðu og þar
með samvinnu.
Hvernig væri að við, í þessum anda,
gerðum oftar fyrirvara við eigin nið-
urstöður, í stað þess að umbreyta
skoðunum okkar í kylfu sem við not-
um til að berja á öðrum? Getum við
gengið út í daginn með auðmýkt að
leiðarljósi í stað þess að fordæma
aðra? Getum við skoðað mistök ann-
arra í ljósi eigin breyskleika? Getum
við fyrirgefið þeim sem hafa brotið af
sér? Getum við sýnt samúð, sam-
kennd? Höfum við kjark til að andæfa
því sem er vinsælt þá stundina? Þrek
til að verja grunnréttindi þeirra sem
eru fordæmdir? Í stuttu máli: Getum
við varið frjálslynda samfélagsgerð
gagnvart ófrjálslyndi? Varið réttar-
ríkið, varið lýðræðið og varið frjálsa
siðræna hugsun?
Hinn dýpri veruleiki ekki opn-
aður með yfirborðsmennsku
Prófgráða úr námi markar auðvitað
ekki endastöð alls náms í lífi okkar. Á
hverjum degi þurfum við að læra eitt-
hvað nýtt en líka að endurskoða fyrri
hugmyndir og henda því út sem stenst
ekki skoðun. Þess vegna er gott að
fylgja þeim ráðleggingum Snorra
Sturlusonar í Gylfaginningu, að betra
sé að spyrja „eitt sinn ófróðliga“ en að
ganga þess lengur dulinn sem skylt er
að vita. Með sama hætti er gott að
verja meiri tíma í þögn, í náttúrunni,
hlusta inn á við, fremur en að dvelja í
hávaðanum. Við skulum ekki láta
stjórnast af ótta. Og við getum lagt
okkur fram um að eiga innihaldsrík
samtöl við aðra, fjölskyldu og vini, en
þó ekki síst þá sem hugsa öðruvísi,
sem hafa aðrar skoðanir og önnur við-
horf, og læra að líta á þá sem sam-
verkamenn í leitinni að ljósi og sann-
leika.
Að síðustu, eitt lítið dæmi úr beit-
ingu þessara sjónarmiða í fram-
kvæmd:
Isidor Rabi, sem vann Nóbels-
verðlaun í eðlisfræði árið 1944, var eitt
sinn spurður hvernig hann hefði orðið
vísindamaður. Rabi svaraði að hvern
einasta dag eftir skóla hefði móðir
hans talað við hann um skóladaginn.
Hún hafði engan sérstakan áhuga á
hvað hann hefði lært þann daginn, en
hún spurði alltaf: „Spurðir þú góðrar
spurningar í dag?“ Sjálfur sagði Rabi
síðar:
– „Að spyrja góðra spurninga var
það sem gerði mig að vísindamanni.“
Sá sem vill teljast sannmenntaður
hlýtur að vilja tileinka sér þetta við-
horf í lífi og starfi. Það gerum við best
með því að lesa og hugsa og skrifa og
tala – og spyrja!
Eftir Arnar
Þór Jónsson »Menntun stendur ekki
undir nafni ef hún
umbreytist í heilaþvott
og hamlar eða úthýsir
gagnrýninni hugsun.
Arnar Þór Jónsson
Höfundur er héraðsdómari.
Efla vísindin alla dáð? – Veldur hver á heldur
Það hefur ekki skort
á tilbreytingu nú í
þorrabyrjun. Venjulega
var janúarmánuður
heldur sagnafár, en nú
hafa streymt inn stór-
fréttir og furðufréttir
nánast dag hvern og
brotist gegnum frétta-
múr kórónuveirunnar
sem átt hefur sviðið í
heilt ár. Kosninga-
úrslitin í Bandaríkjunum með sigri
Bidens yfir Trump þótt naumur væri
voru auðvitað stórfrétt og margir
anda léttar. Vilji nýkjörins forseta til
að endurnýja á elleftu stundu Start-
samninginn við Rússa um takmörkun
á fjölda kjarnavopna í viðbragðsstöðu
og þátttaka Bandaríkjanna á ný í Par-
ísarsamkomulaginu eru fagnaðarefni.
En aðdragandinn með árásinni á þing-
húsið i Washington nokkrum sólar-
hringum fyrir kjördag opinberaði al-
heimi aðstæður í bandarísku
samfélagi sem aðeins glöggskyggnum
komu ekki á óvart. Veruleikinn sem
þar blasti við sýnir hvað við er að fást
fyrir nýja valdhafa og hlýtur að valda
umheiminum miklum áhyggjum, ekki
síst þeim sem lagt hafa allt sitt traust
á Bandaríkin sem herveldi og brjóst-
vörn lýðræðis.
Orð Ólafs Ragnars og Styrmis
Að morgni sunnudagsins 17. jan-
úar, örfáum dögum áður en úrslit réð-
ust í forsetakosningunum vestra, var
Ólafur Ragnar Grímsson fyrrverandi
forseti gestur í viðtalsþætti Þrastar
Helgasonar. Þar voru
aðstæður í bandarísku
samfélagi í kjölfar árás-
ar stuðningsmanna
Trumps á Capitol-
þinghúsið 6. janúar sl.
eitt helsta umræðuefnið.
Ólafur rakti þar fyrir
hlustendum náin kynni
sín fyrr og síðar af
bandarískum stjórn-
málum og lagði mat á
stöðu og horfur í banda-
rísku samfélagi. Myndin
sem hann dró upp var í
senn áhugaverð og skýr en dökk til
framtíðar litið. Spurður um hvort
Bandaríkin geti framvegis talist for-
ystuþjóð lýðræðis í heiminum svaraði
Ólafur m.a. þannig: „Ég hef verið
þeirrar skoðunar í nokkur ár að innri
vandamál Bandaríkjanna væru orðin
svo djúpstæð, þessi margþætti klofn-
ingur þjóðarinnar, að það yrði ærið
verkefni, í raun og veru aðalverkefni
þjóðarinnar og forystusveitarinnar,
ekki bara á næstu árum, heldur jafn-
vel næstu áratugum, að reyna að
græða þau sár … hún mun eiga mjög
erfitt með að gera tilkall til þess að
hafa þannig forystu á heimsvísu að
önnur ríki eigi að fylgja fordæmi
þeirra.“ Og sem fyrrverandi prófessor
í stjórnmálafræði taldi Ólafur að sam-
félag sem er orðið svo margklofið eins
og hið bandaríska eigi mjög erfitt með
að ná einhverri samstöðu. Trump hafi
í raun sýnt okkur þennan veruleika
sem margir fyrri forsetar hafi verið
flinkir við að fela. – Í Morgunblaðinu
23. janúar (bls. 26) fjallar líka Styrmir
Gunnarsson um valdaskiptin vestra
og andstæður og veikleika í banda-
rískri samfélagsgerð, fátækt og mis-
rétti sem grafi þar undan lýðræðis-
legum stjórnarháttum. „Ríka fólkið í
Bandaríkjunum lokar sig svo af í
hverfum sem eru raunverulega lokuð,
og lætur sem það viti ekki af hinum.“
Þessar áhyggjur Styrmis eru rétt-
mætar. Sá sem þetta skrifar tekur
hins vegar ekki undir þá staðhæfingu
hans að „í raun og veru höfum við get-
að verið til sem sjálfstæð þjóð vegna
þess að við höfum notið verndar
Bandaríkjamanna í viðsjárverðum
heimi“.
Ísland, Grænland og norðrið
Ágreiningur er nú sem fyrr um
ýmsa þætti í íslenskri utanríkisstefnu,
sem ekki er óeðlilegt. Það á meðal
annars við um samskipti og samninga
við aðrar þjóðir og bandalög. En það
er einnig samhljómur um ýmsa mik-
ilvæga þætti eins og Norðurlanda-
samstarfið og nú einnig um norður-
málefni eða Arktís, eins og tíðkað er að
nefna það svið. Það var vel til fundið
hjá Guðlaugi Þór utanríkisráðherra
með stuðningi starfsbræðra sinna að
fela Birni Bjarnasyni árið 2019 að efna
í skýrslu um norræna utanríkis- og ör-
yggismálastefnu. Björn skilaði því
verki á liðnu ári og vakti skýrslan tals-
verða athygli, a.m.k. á norrænum
vettvangi. Nýverið bættist síðan við
skýrsla utanríkisráðuneytisins um
Samstarf Grænlands og Íslands á nýj-
um Norðurslóðum, afurð þriggja
manna nefndar undir formennsku
Össurar Skarphéðinssonar. Hefur
nefndin unnið mikið starf á tæpum
tveimur árum, safnað miklum upplýs-
ingum og sett fram marga kosti um
aukið og traustara samstarf þessara
grannþjóða. Í viðtali við Morgunblaðið
21. janúar sl. vekur Össur athygli á
fjölmörgum möguleikum landanna til
aukins samstarfs, samhliða því sem
Grænlendingar sækja fram til óskor-
aðs sjálfstæðis. Össur bendir réttilega
á samleið þessara nágrannaþjóða á
sviði sjávarútvegs og ferðaþjónustu,
en jafnframt á þær miklu og fágætu
jarðefnaauðlindir sem taldar eru leyn-
ast í grænlenskri lögsögu, bæði á landi
og í hafsbotni. Fróðlegt er að heyra
það mat Össurar að Grænlendingar
búi við stranga umhverfislöggjöf og
umhverfisvitund sé þar sterk. – Sá
sem þetta skrifar hefur lengi haft
áhuga á málefnum norðurskautsins og
flutti um þau efni margar tillögur,
bæði á Alþingi og í Norðurlandaráði
fyrir síðustu aldamót. Af þeirri við-
leitni spratt m.a. Stofnun Vilhjálms
Stefánssonar á Akureyri, sem ásamt
háskólanum nyrðra mætti fá meira
hlutverk og fjárráð en hingað til. Í til-
lögu sem ég flutti ásamt fleirum fyrir
aldarfjórðungi (139. mál á 118. þingi,
1994) sagði í lok greinargerðar: „Nú
um skeið hafa forráðamenn þjóða í
norðanverðri Evrópu litið mest í suð-
urátt og eru Íslendingar í þeim hópi.
Mál er að horfa til fleiri átta og þar er
norðrið nærtækt og örlagavaldur í lífi
þjóðarinnar fyrr og síðar. Brýnt er að
efla þekkingu okkar á norðurslóðum
til að geta stuðlað að sjálfbærri þróun
á þessu svæði sem miklu varðar um
afkomu Íslendinga.“
Veiran reynir enn á þolrifin
Þessa dagana líta margir til baka á
heilt ár í skugga Covid-19-veirunnar.
Enn er þessi vágestur að koma mönn-
um á óvart með breytingum sem
framlengt geta glímuna við hann.
Flestir halda í vonina um bóluefni sem
fært geti mannlíf sem fyrst í viðunandi
horf á ný. Rétt er þó að hafa varann á
og hlusta á aðvaranir færustu vísinda-
manna. Einn þeirra, Christian Dros-
ten forstöðumaður veirustofnunar-
innar við Charité í Berlín (f. 1972),
segir nú fullljóst, að breska veiruaf-
brigðið sé allt að þriðjungi smitsækn-
ara en upphaflega veiran. Því fylgi
stóraukin smithætta sem kalli á hert-
ar aðgerðir til varnar. Það er m.a. í
ljósi þessa að flestar Evrópuþjóðir eru
nú að grípa til enn róttækari aðgerða
en fyrir voru. – Við Íslendingar höfum
náð mikilvægri sérstöðu með einörð-
um aðgerðum þríeykisins, dýrmætri
aðstoð Íslenskrar erfðagreiningar og
stuðningi almennings við ákvarðanir
stjórnvalda. Ísland sem eyland skiptir
hér sköpum og sú skimun á landa-
mærum sem upp var tekin. Verum
undir það búin að lengri tíma en
margur hyggur kunni að taka að ná
hjarðónæmi með bólusetningu og
fylgjum staðfastlega áfram þeim ráð-
um sem skilað hafa þjóðinni sérstöðu
sem nú vekur alheimsathygli.
Risaveldið í vestri og norrænar smáþjóðir á óvissutímum
Eftir Hjörleif
Guttormsson » Ísland hefur náð mik-
ilvægri sérstöðu með
aðgerðum þríeykisins og
Íslenskrar erfðagrein-
ingar og með stuðningi
almennings við ákvarð-
anir stjórnvalda.
Hjörleifur Guttormsson
Höfundur er náttúrufræðingur.