Morgunblaðið - 22.04.2021, Blaðsíða 14

14
MORGUNBLAÐIÐ FIMMTUDAGUR 22. APRÍL 2021
Hægt er að lýsa skoðun á ritstjórnargreinum Morgunblaðsins á http://www.mbl.is/mogginn/leidarar/
NetrisarnirGoogle ogFacebook
hyggjast brátt
hætta að styðja
við vafrakökur
þriðja aðila í sínu auglýs-
ingakerfi. Vafrakökurnar
hengja sig á notendur þegar
þeir koma við á einum stað og
gera kleift að rekja ferðir
þeirra um netið og ýta að
þeim auglýsingum.
Þess í stað verður tekin
upp tækni þar sem notendur
verða dregnir í dilka svo úr
verða flokkar eftir áhuga-
málum og kenjum. Auglýs-
endur geti síðan nálgast þá
hópa, sem þeir vilja koma sín-
um boðskap á framfæri við,
án þess að fá upplýsingar um
hvaða fólk er í hópunum.
Skortur á friðhelgi ein-
staklingsins er nánast alger á
netinu. Jafnvel þótt gefa
verði notendum kost á því að
hafna vafrakökum hefur það
lítið að segja því fæstir gefa
sér tíma í það umstang, sem
því fylgir.
Google styður aðgerðina
rökum persónuverndar, en
hún virðist um leið vera til
þess fallin að gera þá sem
auglýsa á netinu með ein-
hverjum hætti háðari fyrir-
tækinu. Það myndi styrkja
stöðu netrisans verulega og
var hún ekki veik fyrir.
Jón Tetzchner, forstjóri
vafrans Vivaldi, gagnrýnir
Facebook og Google harðlega
í Viðskiptamogganum í gær.
Hann segir nýju auglýsinga-
tæknina ógeðfellda og muni
verða til þess að Google og
Facebook styrki enn frekar
tangarhald sitt á notendum.
Fyrirtækin muni halda áfram
að safna upplýsingum þó að
aðrir geri það ekki og vita sí-
fellt meira um hagi fólks.
Þessar upplýsingar megi mis-
nota á ýmsa vegu.
„Þeir eru núna að gera öðr-
um aðilum, samkeppnisaðilum
sínum, erfiðara fyrir að safna
upplýsingum en
safna í staðinn
sjálfir gögnum í
gegnum Chrome-
vafrann og deila
með hverjum sem
er,“ segir Tetzchner. „Það er
ekkert sem segir að það sé
betra að Google og Facebook
safni gögnum en ekki aðrir.
Ég er á því að það eigi að
banna alla söfnun persónu-
upplýsinga á netinu.“
Jón telur þróunina mjög
slæma og bendir á að það sé
skaðlegra þegar stóru fyrir-
tækin safni upplýsingum um
einkalíf fólks á netinu heldur
en lítil fyrirtæki: „Net-
risarnir flokka okkur út frá
okkar stjórnmálaskoðunum,
áhugamálum og hegðun og
byggja prófíl út frá því og
vita hvað hefur áhrif á okkur.
Þetta ætti ekki að vera hægt.
Þarna er verið að stjórna
okkur án þess að við vitum
það.“
Jón hefur vissulega hags-
muna að gæta og safnar ekki
upplýsingum um notendur á
vafranum Vivaldi, en hann
hefur mikið til síns máls. Þó
ber að hafa í huga að fyrir-
tæki vilja eðlilega upplýs-
ingar um sína viðskiptavini og
til dæmis vita hvernig þeir
nota vöruna, sem þau hafa að
bjóða, og því langt gengið að
krefjast þess að öll söfnun
persónuupplýsinga á netinu
verði bönnuð.
Netrisarnir hafa hins vegar
gert upplýsingar um not-
endur sína að söluvöru og
mala gull. Umsvif netrisanna
og áhrif eru gríðarleg. Þeir
hafa sölsað undir sig stóran
hluta auglýsingamarkaða
heimsins og nýta sér þar með-
al annars efni fjölmiðla án
endurgjalds. Vegna þessa
hefur þrengt verulega að fjöl-
miðlum um allan heim og til-
verugrundvellinum jafnvel
verið kippt undan þeim. Nú
virðast þeir enn ætla að
treysta stöðu sína og völd.
Enn skara net-
risarnir eld að
sinni köku}
Dilkadráttur
Björgvin JónBjarnason,
framkvæmdastjóri
Hreinsitækni ehf.,
skrifaði ágæta
grein um svifryk
og ráð við því hér í
blaðið í gær. Hann nefndi að
misjafnt væri hvernig staðið
væri að þrifum borga „í löndum
í kringum okkur. Sé litið til
borga eins og Óslóar sýna gögn
að allar götur hennar eru þrifn-
ar a.m.k. á tveggja vikna fresti.
Slík tíðni þýðir auðvitað að
hægt er að fara hraðar yfir og
beita meira aðferðum eins og
götuþvotti.“
Í Reykjavík eru
götur nánast aldrei
þrifnar. Afleiðing-
arnar eru of mikið
svifryk til óþæg-
inda fyrir almenn-
ing og ama fyrir bifreiðaeig-
endur sem hafa ekki við að þvo
bíla sína. Lausn borgaryfir-
valda er að hægja verulega á
umferð með enn frekari óþæg-
indum og kostnaði fyrir borg-
arbúa. Væri ekki nær að hér
væri farin sama leið og í Ósló?
Þurfum við að vera meiri sóðar
en frændur okkar?
Hvers vegna þrífa
borgaryfirvöld í
Reykjavík ekki
göturnar?}
Erum við meiri sóðar?
F
yrir 50 árum stóð mikill mann-
fjöldi á miðbakkanum í Reykja-
vík. Sólin skein og eftirvæntingin
í loftinu var áþreifanleg. Lúðra-
sveit Reykjavíkur lék á als oddi,
og tónlistin gladdi hvers manns hjarta enn
meir. Skátar og lögregluþjónar stóðu heið-
ursvörð og landsmenn í sínu fínasta pússi.
Varðskipið Ægir fylgdi danska varðskipinu
Vædderen til hafnar. Handritin voru komin!
Áhugi þjóðarinnar kom engum á óvart, enda
farmurinn í Vædderen ómetanlegur; Flateyj-
arbók, fegurst og glæsilegust allra bóka, og
Konungsbók Eddukvæða sem er frægust fyrir
innihald sitt, frekar en umgjörðina.
Undir lok 16. aldar uppgötvuðu fræðimenn í
Danmörku og Svíþjóð að á Íslandi væri að
finna handrit að fornum sögum sem vörðuðu
fortíð landanna. Áhugi þeirra var mikill og smám saman
komust frændþjóðir okkar yfir fjölda dýrgripa. Erind-
rekar þeirra fluttu suma úr landi, en krúnudjásnin –
Flateyjarbók og Konungsbók eddukvæða – færði Brynj-
ólfur biskup Sveinsson Danakonungi að gjöf í þeirri von
að ritsmíðarnar yrðu þýddar og gefnar út. Sú varð ekki
raunin fyrr en löngu síðar en það má halda því fram, að
gjöfin hafi orðið handritunum til bjargar enda aðstæður
til varðveislu ekki góðar á þeim tíma hérlendis.
Það var mikill áfangi þegar handritin komu heim, og
21. apríl 1971 er einn af mikilvægustu dögunum í okkar
menningarsögu.
Í dag stöndum við aftur á tímamótum. Við lögðum
hornstein í Hús íslenskunnar og kynntum sameiginlega
nefnd Íslands og Danmerkur í gær. Nefndin
fær það hlutverk að semja um nánara hand-
ritasamstarf Dana og Íslendinga. Markmiðið
er að auka veg þessa fjársjóðs sem þjóð-
unum tveimur er treyst fyrir, efla rann-
sóknir á honum og bæta miðlun menningar-
arfsins.
Þótt margt hafi breyst frá því eddukvæðin
voru rituð á inntakið enn brýnt erindi við
okkur. Mikilvægi vináttunnar, heiðarleika og
trausts er vandlega rammað inn í Hávamál
og Völuspá birtir í skáldlegum leiftursýnum
heimsmynd og heimssögu hinnar fornu trú-
ar, sem í dag er innblástur listamanna um
allan heim – rithöfunda, kvikmyndagerð-
armanna og tölvuleikjaframleiðenda.
Skilaboð eddukvæðanna eru heimild sem
á brýnt erindi við börn og unglinga, upp-
spretta hugmynda og ímyndunar – eiginleika sem hafa
líklega aldrei verið mikilvægari en nú. Framtíð-
arhagkerfi munu ráðast að miklu leyti af þessum þáttum
og það er stórkostlegt að menningararfur þjóðarinnar
rími eins vel og raun ber vitni við framtíðina.
Í dag er sumardagurinn fyrsti. Við skulum njóta þess
að íslenska sumarið er fram undan. Hús íslenskunnar rís
og ég er vongóð um að jákvæð niðurstaða komi út úr
dansk/íslensku samstarfsnefndinni. Við sjáum fyrir end-
ann á baráttunni við faraldurinn, bólusetningar ganga
vel og saman klárum við þetta á lokasprettinum.
Gleðilegt sumar!
Lilja Dögg
Alfreðsdóttir
Pistill
Gleðilegt sumar!
Höfundur er mennta- og menningarmálaráðherra.
STOFNAÐ 1913
Útgáfufélag: Árvakur hf., Reykjavík.
Ritstjóri:
Davíð Oddsson
Aðstoðarritstjóri:
Karl Blöndal
Ritstjóri og framkvæmdastjóri:
Haraldur Johannessen
SVIÐSLJÓS
Guðni Einarsson
gudni@mbl.is
R
eykingar á æskuárum geta
haft langvarandi áhrif,
jafnvel þótt fólk hætti að
reykja fyrir þrítugt. Það
er því rangt að það sé allt í lagi að
reykja svo lengi sem maður hættir
fyrir þrítugt. Ungt reykingafólk er í
meiri hættu á að fá ýmsa langvarandi
sjúkdóma þegar á yngri árum. Það
borgar sig alltaf að hætta að reykja
og því fyrr sem það er gert, því
betra. Þetta er niðurstaða fjögurra
danskra vísindamanna sem greint er
frá á vefsíðunni videnskab.dk.
Vísindamennirnir tengjast mið-
stöð klínískra rannsókna og forvarna
við Bispebjerg-Fredriksberg-
sjúkrahúsið. Þeir skrifuðu stöðu-
grein sem birtist í vikuriti lækna,
Ugeskrift for Læger.
Kannaðar voru kerfisbundið
niðurstöður fjögurra langtímarann-
sókna. Hópi fólks var fylgt eftir um
ákveðinn tíma og rannsakað hvaða
áhrif reykingar á yngri árum höfðu.
Vísindamennirnir komust að
þeirri niðurstöðu að þótt kona hætti
að reykja þegar hún er þrítug þá er
hún í nær tvöfalt meiri hættu á að
deyja af völdum lungnakrabba en
þeir sem aldrei hafa reykt. Þar að
auki er lítillega aukin áhætta, 5%, á
að deyja innan tólf ára eftir að reyk-
ingum var hætt en hjá þeim sem
aldrei hafa reykt.
Einn af vísindamönnunum fjór-
um er Charlotta Pisinger, prófessor í
tóbaksvörnum við Kaupmannahafn-
arháskóla, er einn dönsku vísinda-
mannana sem skrifuðu greinina.
Hún sagði að kveikjan að ritun grein-
arinnar hefði verið að fara í gegnum
eldri rannsóknir og safna niður-
stöðum þeirra í eina grein.
Pisinger sagði að tóbak inni-
héldi mjög mörg krabbameinsvald-
andi og eitruð efni sem valda bráðum
skaða strax á æskuárum. Einnig
valda þau skemmdum sem líkaminn
getur illa lagað. Það ætti einkum við
um lungnakrabbamein. Hún bendir á
að vísindamennirnir hafi lengi fylgst
með hópi fólks frá æskuárum. Í hon-
um voru bæði reykingamenn og þeir
sem ekki reyktu. Það sé ljóst að
reykingar hafi slæm áhrif á virkni
lungnanna. Reykingar geta líka haft
áhrif á frjósemi kvenna og kyngetu
karla. Eins geta reykingar valdið
utanlegsfóstrum og skaðað lungun
og kransæðar hjartans.
Fjórar rannsóknir skoðaðar
Fjölmennasta rannsóknin sem
Danirnir skoðuðu náði til nærri 1,2
milljóna breskra kvenna. Þeim var
fylgt í tólf ár og niðurstöður birtar í
The Lancet. Af þeim höfðu 328.000
reykt en voru hættar. Þeim var skipt
í hópa eftir því á hvaða aldri þær
voru þegar þær hættu. Einnig var
athugað hvað margar þeirra létust,
af ýmsum ástæðum, m.a. á fertugs-
aldri. Niðurstöðurnar sýndu lítillega
hærri dánartíðni á meðal kvenna
sem hættu að reykja á aldrinum 25-
34 ára samanborið við þær sem aldr-
ei höfðu reykt.
Meira en 31.000 karlkyns
læknar tóku þátt í annarri rannsókn
og var þeim fylgt eftir í allt að 50 ár.
Hún sýndi að þeir sem hættu að
reykja fyrir þrítugt gátu vænst þess
að ná sömu ævilengd og þeir sem
aldrei höfðu reykt.
Um 70.000 körlum og konum
var fylgt eftir í japanskri rannsókn
sem stóð í 23 ár. Hún sýndi lítinn
mun á þeim sem hættu að reykja fyr-
ir 35 ára aldur og þeim sem aldrei
höfðu reykt.
Bandarísk rannsókn sýndi að
það að hætta á aldrinum 25-35 ára
leiddi til betri heilsu. Ekki sást mun-
ur á dánartíðni þeirra sem hættu að
reykja og hinna sem aldrei höfðu
reykt.
Tóbaksreykingar
eru alltaf skaðlegar
Drepið í Alþjóðaheilbrigðismálastofnunin hvetur fólk til að hætta að reykja.
„Þetta undir-
strikar hvað
það er
hættulegt að
reykja,“
sagði Viðar
Jensson,
verkefnis-
stjóri tób-
aksvarna hjá
Embætti
landlæknis, um niðurstöður
dönsku vísindamannanna. Hann
kveðst hafa heyrt sagt að það sé
í lagi að reykja þegar maður er
ungur. Sú staðhæfing sé ekki
studd neinum rannsóknum.
„Alþjóðaheilbrigðismálastofn-
unin (WHO) hefur sett þema
dags án tóbaks, 31. maí. Það er
að hvetja fólk til að hætta að
reykja. Margir hafa áhyggjur af
heilsunni á tímum Covid-19. Ef
fólk reykir er það stórt skref til
bættrar heilsu og heilsuverndar
að hætta reykingum. Þótt menn
hafi mögulega skemmt fyrir sér
með reykingum þá er aldrei of
seint að hætta.“
Hættið
að reykja!
DAGUR ÁN TÓBAKS 21. MAÍ
Viðar Jensson