Morgunblaðið - 23.04.2021, Page 15

15
MORGUNBLAÐIÐ FÖSTUDAGUR 23. APRÍL 2021
Kynngimagnað Gosið í Geldingadölum heillar alla sem leið sína leggja að gosinu, sama hversu oft þeir hafa séð það.
Einar Falur
Það er erfitt að ímynda sér
hvernig sagan hefði orðið ef
hún hefði farið á annan veg.
Sjálfur hef ég tekið öllum ör-
lögum og tekið öllu sem óum-
flýjanlegu. Mennirnir vilja en
guð ræður. Þannig er duglaus
stjórn mikil blessun, því þá fer
öllu fram á sem eðlilegastan
máta. Stríð hefur sinn gang,
með drápi og eyðileggingu.
Þegar stríði lýkur skrifar sig-
urvegarinn söguna, sína sögu!
Sá sem tapar er gjarnan hengdur. Þannig get-
ur sá sem tapar aldrei sagt sína sögu.
Síðari heimsstyrjöldin
Í íslensku máli er talað um hina fyrri og
hina síðari heimsstyrjöld. Sennilega er það af
þrá til þess að ekki verði hin þriðja! Heims-
styrjöldum skuli lokið.
Endalok fyrri heimsstyrjaldarinnar urðu
með friðarsamningum en hinni síðari lauk
með skilyrðislausri uppgjöf. Friðarsamningar
og stríðsskaðabætur, sem um var samið, urðu
aldrei annað en pappír. Stoltur Þjóðverji réð
landa sinn, Matthias Erzberger, af dögum fyr-
ir að undirrita uppgjafarsamninga við Frakka.
Að loknum réttarhöldum í Nürnberg voru
þeir sem gáfust upp fyrir hönd Þjóðverja
hengdir. Það voru Alfred Jodl og Wilhelm
Keitel. Sá er tók við uppgjafaryfirlýsingunni
varð síðar Bandaríkjaforseti.
Japanskeisari var látinn koma um borð í
bandarískt herskip til að undirrita uppgjaf-
arskjal, en til að sameina japönsku þjóðina
hélt hann keisaradómi sínum og afkomendur
hans síðar.
Japanir höfðu þolað þau hörmulegustu ör-
lög sem nokkur þjóð getur hlotið, með tveimur
kjarnorkusprengjum.
Örlög Evrópu
Þegar síðari heimsstyrjöldinni lauk var álf-
an í rúst. Framleiðslugeta í verksmiðjum var
lítil og kaupgeta á matvælum á sama veg.
Bandaríkin höfðu þvælst inn í styrjöldina
með hervernd á Íslandi og síðar af öllu afli
þegar japanskar flugvélar réðust á Perluhöfn
á Havaí. Með þessum tveimur atburðum, her-
verndarsamningi á Íslandi og óvinaárás á
Havaí, var Monroe-kenningunni varpað fyrir
róða að hálfu leyti. Bandaríkin hófu íhlutun í
öðrum heimsálfum, í Evrópu og í
Kyrrahafslöndum.
Viðbrögðin eftir stríð voru öll
önnur en eftir fyrri stríð. Nú skyldi
sigurvegarinn hjálpa löndunum
sem áttu í stríði við að byggja upp
framleiðslugetu sína til að tryggja
að öfgaöfl kommúnista, nasista og
fasista næðu ekki fótfestu aftur.
Ræða George C. Marshalls
hershöfðingja í hlutverki
utanríkisráðherra
Ég hef oft velt því fyrir mér
hvort ræða sú er utanríkisráðherr-
ann hélt í Harvard-háskóla hinn 5.
júní hafi verið óvænt, hvort gamli fimm
stjörnu hershöfðinginn hafi kynnt áform sín
um endurreisn Evrópu. Eða hvers var að
vænta í þakkarræðu gamla hershöfðingjans
fyrir heiður sem háskólinn veitti honum?
Af hverju flutti utanríkisráðherrann ræð-
una en ekki Harry S. Truman forseti?
Í Morgunblaðinu segir daginn eftir ræðuna:
„Bandaríkin vilja aðstoða Evrópulönd“ og
„Marshall fer fram á samvinnu nauðstaddra
ríkja“.
„Hver sú ríkisstjórn, sem er fús til að að-
stoða í endurreisnarstarfinu, mun mæta al-
gerri samvinnu Bandaríkjastjórnar. En hver
sú stjórn, sem gerir tilraun til að hindra við-
reisn annarra landa, getur ekki vænst hjálpar
okkar.“
Daginn sem sagt er frá ræðu Marshalls
segir Morgunblaðið: „Sama dag staðfesti öld-
ungadeild Bandaríkjaþings friðarsamninga
við Ítalíu, Rúmeníu, Búlgaríu og Ungverja-
land. Einn öldungadeildarþingmaður varaði
sérstaklega við því að ef friðarsamningur við
Ítalíu yrði ekki staðfestur „myndi það hafa í
för með sér algera upplausn þar í landi, en
slíkt aftur opna leiðina til valdatöku komm-
únista“.
Morgunblaðið segir einnig: „Í ræðu sinni
benti Marshall einnig á, að þörf Evrópu fyrir
matvæli og aðrar nauðsynjar næstu þrjú til
fjögur árin væri svo mun meiri en núverandi
greiðslugeta álfunnar, að hún yrði að fá aukna
hjálp, eða ella horfast í augu við alvarlega
efnahags- og stjórnmálakreppu. Það væri því
ekki nema eðlilegt, að Bandaríkin gerðu allt,
sem þau gætu, til að aðstoða við að koma á
eðlilegu efnahagsheilbrigði veraldarinnar,
enda væri friðurinn að öðrum kosti ekki
tryggður.“
Ef tengja á Marshall-áætlunina við stefnu í
efnahagsmálum yrði áætl-
unin tengd við Keynes, án
þess að nokkur hafi nokkru
sinni botnað í Keynes.
Hershöfðinginn
og friður
Hershöfðinginn hefur
skynjað það að hefð-
bundnar lausnir sigurveg-
ara tryggðu ekki frið. Í
raun var enginn samnings-
aðili til í Þýskalandi. Landið var hernumið og
skipt í hernámssvæði.
Hvernig hefði Evrópa litið út ef ekki hefði
komið til Marshall-aðstoðar?
Hershöfðinginn taldi nauðsynlegt að árang-
ur uppbyggingarinnar yrði mældur með sam-
ræmdum hætti. Til þess yrði að mæla árangur
og færa samræmda þjóðhagsreikninga. Efna-
hagssamvinnustofnun var falið það hlutverk.
Sú stofnun heitir nú Efnahags- og framfara-
stofnunin, OECD.
Með því að byggja upp iðnað, innviði og at-
vinnulíf var komið í veg fyrir að öfgaöfl næðu
fótfestu í hinu hersetna landi. Sambandsráð
og sambandslýðveldi er stofnað 1949, tveimur
árum eftir ræðu Marshalls. Adenauer og Er-
hardt unnu úr framlagi Marshall-áætlunar-
innar og sköpuðu þýska efnahagsundrið.
Endanlegar sættir Þýskalands og Frakk-
lands komu með Élysée-sáttmála Adenauers
og de Gaulles 1963.
Marshall og Ísland
Íslenskir innviðir biðu ekki tjón af hern-
aðarátökum. En íslenskir sjómenn fórust í
siglingum, oft vegna hernaðarátaka. Íslenskir
framleiðsluatvinnuvegir voru ekki í merkilegu
standi fyrir stríð. Eftir stríð áttu Íslendingar
eignir í erlendum bönkum og áttu þeir að fara
í „nýsköpun“. Sú „nýsköpun“ var að mestu
fólgin í endurnýjun á togaraflota landsmanna,
með gufuvélum þegar díselvélar voru að halda
innreið sína.
Gjaldeyriseign þjóðarinnar
hvarf á tveimur árum!
Fyrsta þátttaka íslenskra stjórnvalda í
Marshall-aðstoðinni var að reyna að selja fisk
til hinna stríðshrjáðu landa. Áður en langt um
leið var landið komið í þá stöðu að vera í þörf
fyrir aðstoð til uppbyggingar innviða.
Sú uppbygging beindist að raforkuverum,
áburðarverksmiðju og sementsverksmiðju.
En það var einnig nokkur hluti aðstoðarinnar
sem fór til að viðhalda óbreyttu ástandi í sveit-
um, þótt landbúnaður hafi á engan hátt staðist
sjávarútveginum snúning.
Deila má um það hvort hlutur Íslendinga í
Marshall-aðstoðinni hafi verið of rausnarlegur
í ljósi þess að herseta Breta og Bandaríkja-
manna hafði afar góð áhrif á efnahagslífið og
margir töluðu um „blessað stríðið“ í gamni og
alvöru. Hvað sem því líður þá var hér um mik-
ið fé að ræða. Í hlut Íslands komu um 0,2%
heildarfjárhæðarinnar eða 29,3 milljónir doll-
ara sem lætur nærri að hafi verið 10-12% af
árlegri landsframleiðslu á árunum eftir stríð.
Miðað við núverandi verðlag og stærð hag-
kerfisins gæti þessi fjárhæð verið yfir 300
milljarðar íslenskra króna.
Síldarverksmiðja og listamiðstöð
Ein síldarverksmiðja var byggð fyrir Mars-
hall-fé. Sú var í Reykjavík, kölluð Faxaverk-
smiðjan, í Effersey. Mjölvinnsla varð minni en
að var stefnt. Verksmiðjuhúsið stendur enn
sem minnisvarði um Marshall-aðstoðina,
hornstein hagsældar í Evrópu. Húsið er lista-
miðstöð. Það er öruggt mál að hershöfðinginn
og utanríkisráðherrann sá ekki fyrir að hús í
hans nafni stæði við Vesturhöfnina í Reykja-
vík og efldi listir.
Eftir stendur að George C. Marshall var
sennilega einn áhrifamesti einstaklingur síð-
ustu aldar. Hann er eini hershöfðinginn sem
hlotið hefur friðarverðlaun Nóbels.
Eftir Vilhjálm
Bjarnason »Eftir stendur að George
C. Marshall var sennilega
einn áhrifamesti einstaklingur
síðustu aldar.
Vilhjálmur
Bjarnason
George C. Marshall, ef og hefði-saga!
Höfundur var þingmaður og verður það aftur.
Marshall-húsið.
George C.
Marshall
Ljósmynd/VB
Alþingi hefur nú
sett lög til breyt-
ingar á sótt-
varnalögum. Með
lögunum er ráð-
herra veitt meira
vald en áður til að
skylda ferðamenn til
dvalar í sóttvarna-
húsi meðan þeir
sæta einangrun.
Ekki er ástæða til
að gera at-
hugasemdir við að ráðherra sé
tímabundið veitt aukið vald í þess-
um efnum, þar sem beita þarf
nauðsynlegum úrræðum til að fást
við veiruskrattann sem hefur gert
okkur lífið leitt að undanförnu.
Það er hins vegar dálítið und-
arlegt að sjá gagnrýni á lögin
beinast að því að óeðlilegt sé að
veita ráðherra þetta vald. Þekktir
vísindamenn hafa birt skoðanir af
þessu tagi. Nær væri að sótt-
varnalæknir hefði það beint sjálf-
ur. Og það sjónarmið sést jafnvel
skjóta upp kollinum að stjórn-
málamenn séu til bölvunar, þegar
beita þarf lagavaldi til skerðingar
á frelsi borgara, þeim sjálfum til
verndar.
Hér virðast einhverjir hafa
gleymt meginreglum sem sam-
félag okkar vinnur eftir. Í fyrsta
lagi kjósum við stjórnmálamenn
til að beita ríkisvaldi þegar við á.
Tilgangurinn með því
að kjósa þá er að fela
þeim slíkt vald í
hendur, enda bera
þeir stjórnskipulega
ábyrgð á meðferð
þess, m.a. með því að
vera kosnir til ákveð-
ins takmarkaðs tíma.
Ætla verður að
gagnrýni af þessu
tagi eigi rót sína að
rekja til misskilnings
á því hvernig lýðræð-
islegu valdi er fyrir
komið í því samfélagi
sem við byggjum. Veirufróðir vís-
indamenn ættu því að einskorða
orðræðu sína við það sem þeir
hafa vit á en leiða hjá sér at-
hugasemdir um að aðrir en lýð-
ræðislega kjörnir fulltrúar eigi að
ráða vegferð annarra manna í
sóttarvörnunum.
Misskilningur
veirufróðra
Eftir Jón Steinar
Gunnlaugsson
Jón Steinar
Gunnlaugsson
» Og það sjónarmið
sést jafnvel skjóta
upp kollinum að
stjórnmálamenn séu
til bölvunar, þegar
beita þarf lagavaldi
til skerðingar á
frelsi borgara, þeim
sjálfum til verndar.
Höfundur er lögmaður.