Morgunblaðið - 22.05.2021, Blaðsíða 24

24 UMRÆÐAN
MORGUNBLAÐIÐ LAUGARDAGUR 22. MAÍ 2021
G
eðshræringar gætir
vegna viðleitni
starfsfólks frétta-
stofu Útvarps að
sneiða hjá orðinu maður þegar
vísað er til karla og kvenna;
eða eistnabera og leghafa eins
og þau segja sem forðast hin
kyn-umdeildu orð. Samfélags-
miðlar loga eins og jökullinn og
Eiríkur Rögnvaldsson kallar
Snorra Sturluson til vitnis um
að fólk sé iðulega í samsetn-
ingum: „Kringla heimsins sú er
mannfólkið byggir“.
Inn í umræðuna blandast
mál beggja/allra kynja sem var
lagt til grundvallar við nýju
Biblíuþýðinguna og sú máltil-
finning sem særist mergund-
arsári þegar öll eru boðin vel-
komin frekar en allir. Svo eru
höfundar sem glotta við tönn
og benda á að tala þyrfti um
fólksku í stað mennsku, eins og
Guðmundur Andri benti á og að aðili sé aðila gaman – eins og segi í Háva-
málum inum ný-íslensku að hætti Þórarins Eldjárns. Faðir minn notaði
flygil og flygsu um áhafnarlimi flugvéla og hafði valkvætt kyn á eintölu-
mynd nemenda, kjósenda og
stjórnenda, þ.e. nemönd/
nemandi, kjósönd/kjósandi
og stjórnönd/stjórnandi.
Ekki eru nema liðlega hundr-
að ár síðan það var ólöglegt
að kjósandi væri kjósönd.
Orðfæri og hugarfar tengj-
ast og við erum öll föst í trúar- og hugmyndakerfum um hvaðeina. Ari-
stóteles taldi karlinn hinn eðlilega mann en konuna frávik af náttúrunnar
hálfu; mistök en að vísu nauðsynleg. Í indóevrópsku málsögunni kemur
sama hugmynd fram í því að karlkynið varð ráðandi áður en kvenkynið þró-
aðist. Hugmyndafræði og sjónarhorn karlkynsins varpaðist inn í tungu-
málið og hefur lifað þar góðu lífi síðan.
Kynjakerfi indóevrópskra tungumála er ekki bara málfræðilegt, eins og
heyrist, utan og ofan við hugmyndakerfi okkar sem tölum málin. Með nýj-
um hugmyndum um vald og kynhlutverk á liðnum öldum hefur tekist að
breyta miklu til betri vegar fyrir almenning. Gömlu hugmyndirnar lifna
samt alltaf aftur, að hluta til vegna fornra tungurótarskota og þjóðsagna
sem haldið er að börnum. Hver ný kynslóð er innréttuð með sömu gömlu
hugmyndunum í gegnum tungutakið og sagnaarfinn. Þess vegna er nú
reynt að fara að ráði Þórbergs – þegar hann kom fyrir Drottin allsherjar –
og breyta skipulaginu.
En tungumál breytast ekki með valdboði eða fundasamþykktum, enda
máltilfinning íhaldssöm, og oft verða máltilraunir til hugarfarsbreytinga af-
káralegar; auk þess sem það er umdeilanlegt hversu langt eigi að ganga í að
breyta tungumáli, okkar rótgróna samskiptamiðli. Oftast er þó útlátalaust
að tala mál beggja kynja – og leggja þannig af þá gömlu indóevrópsku hefð
að gera aðeins ráð fyrir körlum þegar við mennirnir hittumst utan heimilis.
Þótt oft sé stutt í fólkskuna ætti það ekki að koma í veg fyrir að við reynum
að losa okkur úr hugarfarshlekkjum tungumálsins sem styðja það frum-
indóevrópska fyrirkomulag að konur gæti bús og barna innan stokks en við
karlarnir séum af Guði gerðir til að fljúga, nema, kjósa, stjórna – og ráða.
Kynbundið orðfæri
Tungutak
Gísli Sigurðsson
gislisi@hi.is
Máltilfinning „Tungumál breytast ekki með
valdboði eða fundasamþykktum.“
Ljósmynd/Unsplash, Jaredd Craig.
G
amall draugur er að vakna til lífs á ný. Hann
er sá að malbika eigi vegarslóða á hálendinu
og byggja þá upp. Þetta væru grundvall-
armistök og óskiljanleg á sama tíma og fyrir
liggur í þinginu frumvarp um þjóðgarð á hálendinu og
þar með friðun þess.
Malbikuðum vegum mundu fylgja benzínstöðvar og
sjoppur og þar með eyðilegging hálendisins og í kjöl-
farið mundu svo fylgja aðrar framkvæmdir. Þetta má
ekki verða. Um þetta rifumst við Halldór Blöndal,
fyrrverandi ráðherra og forseti Alþingis, á fundi sjálf-
stæðismanna á Akureyri fyrir allmörgum árum. Ég
átti mér fáa stuðningsmenn á fundinum. Það var áður
en ferðamennskan hingað brast á.
Hálendið er orðið ígildi fiskimiðanna. Hin ósnortnu
víðerni þessa lands eru orðin bein tekjulind fyrir okk-
ur. Það væri fáránleg ráðstöfun að eyðileggja þá tekju-
lind og ræna ófæddar kynslóðir þeirri náttúrufegurð.
Við eyðileggjum ekki fiskimiðin. Við verndum þau.
Með sama hætti eigum við að læra að vernda auð-
lindina í óbyggðum landsins.
Þá kann einhver að spyrja
hvort ekki megi virkja meira á
hálendinu og svarið er nei. Við
högnumst meira á því að vernda
náttúruna en eyðileggja hana.
Einhverjir flokksbræður mínir
munu segja: Hann talar eins og vinstrimaður. Þeim
ráðlegg ég að kynna sér málflutning Birgis Kjarans
fyrir 60 árum eða svo. Hann var þingmaður Sjálfstæð-
isflokksins og fyrsti maðurinn til að setja náttúruvernd
á hina pólitísku dagskrá hér. Sjálfstæðisflokkurinn
hefði strax þá átt að gera hugsjónir hans og málflutn-
ing að sínum. Það er ekki of seint nú.
Í fréttum RÚV fyrir viku var talið að litlar líkur
væru á því að hálendisfrumvarpið yrði samþykkt á
þessu þingi vegna andstöðu í þingflokkum Fram-
sóknar og Sjálfstæðisflokks. Málið er í stjórnarsátt-
málanum og þess vegna jafngilti það broti á þeim sátt-
mála ef slíkt gerðist. Flokkarnir tveir færu varlega í
slíkt.
Að heykjast á friðun hálendisins nú jafngilti því að
við hefðum gefist upp við verndun fiskistofnanna.
Óbyggðir Íslands, hvort sem er á hálendinu eða á
norðanverðum Vestfjörðum, eru hluti af auðlindum
þessarar þjóðar og við eigum að umgangast þær sem
slíkar.
Þeir sem vilja malbika hálendið eru að tala fyrir ein-
hverri forneskju. Þeir eru talsmenn sjónarmiða liðins
tíma.
Þegar Búrfellsvirkjun varð til voru það hugsjónir
Einars Ben. sem réðu ríkjum. Það getum við staðfest,
litlu strákarnir, sem fengum að fylgjast með samtölum
þeirra Jóhannesar Nordals og Eyjólfs Konráðs Jóns-
sonar á þeim tíma. Nú er hægt að hafa tekjur af há-
lendinu án þess að leggja í fjárfestingar og fram-
kvæmdir.
Mesti baráttumaður fyrir ferðaþjónustu á þeim tíma
sem atvinnugrein var Sigurður Magnússon, þá blaða-
fulltrúi Loftleiða, en fáir hlustuðu á hann þá. Það eru
margir sem hafa komið við þessa sögu, bæði skáld og
aðrir. En nú er alveg ljóst hver niðurstaðan er. Við eig-
um tvær meiri háttar auðlindir. Þær eru fiskimiðin og
náttúra landsins. Sú þriðja er saga þjóðarinnar og
menning.
Þingmenn tveggja elztu stjórnmálaflokka þjóð-
arinnar eiga ekki að láta standa sig að þeirri skamm-
sýni og þröngsýni að það verði þeirra verk að koma í
veg fyrir verndun óbyggðanna. Það yrði þeim til ævar-
andi skammar og flokkum þeirra.
Náttúruvernd er málefni sem hefur tekið langan
tíma að ná eyrum almennings. Það er ekki sízt ungt
fólk sem hefur verið þar í fararbroddi. Þingmenn sem
kæmu í veg fyrir friðun hálendisins og flokkar þeirra
væru með því að lýsa sjálfum sér sem fulltrúum liðins
tíma. Nafn Birgis Kjarans mun
lifa sem þingmannsins sem var
langt á undan sinni samtíð. Nöfn
þeirra þingmanna sem koma í
veg fyrir friðun hálendisins
munu gleymast af því að fólk vill
gleyma þeim.
Andstaðan við friðun hálendisins virðist einna helzt
koma frá fulltrúum í sveitarstjórnum sem eiga land í
námunda við hálendið. Það er erfitt að skilja það. Frið-
un þess mun ekki hafa af þeim og íbúum þeirra tekjur
heldur stórauka þær. Sú er reynsla í öðrum löndum af
nábýli við þjóðgarða og augljóst að það sama mun ger-
ast hér.
Samstarf núverandi stjórnarflokka hefur gengið vel
og farsælast fyrir þjóðina að því yrði haldið áfram. Fyr-
ir nokkrum mánuðum komu fram vísbendingar um að
Framsókn væri farin að horfa til vinstri, sem hefur ver-
ið fastur liður í sögu flokksins. En það er alveg ljóst að
VG mundi ekki fyrirgefa það ef ekki yrði staðið við
samkomulag um þjóðgarð á hálendinu.
Það má vel vera að einhverjir þingmenn séu orðnir
svo vanir því að ráða að þeir skilji þetta ekki. Slíkt
skilningsleysi er einn helzti fylgifiskur langvarandi
valda. Og kannski læra menn aldrei nema með skyndi-
legum valdamissi.
Verndun hálendisins er eitt af stærstu málum þjóð-
arinnar um þessar mundir. Og nýtur fylgis í öllum
flokkum. Innan Sjálfstæðisflokksins eru það ekki bara
gamlir lærisveinar Birgis Kjarans sem styðja málið
heldur líka yngra fólk sem hefur sífellt sterkari tilfinn-
ingu fyrir náttúru landsins.
Sá hópur innan flokksins mundi ekki taka vel því
glapræði sem andstaða við hálendisfrumvarpið væri.
Og Sjálfstæðisflokkurinn má ekki við frekari uppá-
komum en orðið er.
Sl. sumar lögðu margir af yngri kynslóðum leið sína
inn í óbyggðir og hrifust eins og allir sem það hafa gert.
Þetta sama fólk getur varla beðið eftir að komast aftur.
Hálendið heillar.
Hálendið heillar
Verndun hálendisins er eitt
stærsta mál þjóðarinnar.
Af innlendum
vettvangi …
Styrmir Gunnarsson
styrmir@styrmir.is
Í árslok 2018 kom út bók í Dan-mörku, Christian X og Island, en
hún hefur að geyma dagbókarfærslur
og athugasemdir Kristjáns X. um Ís-
land, en þær færði konungur til sér-
stakrar bókar, og sá prófessor Knud
V.J. Jespersen um útgáfuna. Kristján
var konungur Íslands frá 1918 fram
að lýðveldisstofnun, því að með sam-
bandslagasáttmálanum við Dani varð
Ísland sjálfstætt og fullvalda kon-
ungsríki, þótt Danir færu til bráða-
birgða eftir það með utanríkismál og
landhelgisgæslu.
Mér þykir bókin öll hin merkileg-
asta. Konungur virðist hafa verið
miklu samviskusamari og góðviljaðri
maður en ég hafði talið, en hér uppi á
Íslandi naut hann takmarkaðra vin-
sælda fyrir hranalega framkomu, og
eru til af henni frægar sögur. En um
leið skil ég betur, hvers vegna kon-
ungssambandið hlaut að slitna, þótt
hvergi væri raunar gert ráð fyrir því í
sambandslagasáttmálanum 1918, að
það væri uppsegjanlegt. Konungur
var Stórdani eins og það var iðulega
kallað. Hann hafði takmarkaðan
áhuga á hinum böldnu þegnum sínum
í norðri og skildi illa viðleitni þeirra til
sjálfstæðis. Hann var umfram allt
konungur Danmerkur, ekki Íslands.
Þetta kemur meðal annars fram í
tveimur samtölum, sem Kristján fær-
ir til bókar. Hið fyrra átti hann við
Carl Theodor Zahle, forsætisráð-
herra Dana, 3. desember 1913. Þeir
andvörpuðu báðir yfir kröfuhörku Ís-
lendinga, en Zahle sagði, að hófsamir
menn þar nyrðra hlytu að virða sam-
starfsvilja Dana. Án Danmerkur ætti
Ísland sér engan bakhjarl. Norð-
menn væru ágengir, en Bretar
áhugalausir. Zahle taldi það kald-
hæðni örlaganna, að háværustu
Danahatararnir kæmu úr röðum ís-
lensku stúdentanna í Kaupmanna-
höfn, sem notið hefðu rausnarlegra
garðstyrkja. Konungur var sammála
forsætisráðherra sínum og varaði
hann við að láta um of undan Íslend-
ingum.
Seinna samtalið átti konungur 14.
desember 1914 við danskan sjóliðs-
foringja, Paul Erhardt Saabye, sem
gegnt hafði herþjónustu við strendur
Íslands. Kvartaði sjóliðsforinginn
undan Danahatri á Íslandi. Lands-
menn væru almennt fáfróðir. Allir
læsu þeir þó og kynnu Íslend-
ingasögur, og það virtist ala á þver-
móðsku þeirra.
Athugasemdir og leiðréttingar vel þegnar
Hannes H. Gissurarson
hannesgi@hi.is
Fróðleiksmolar úr sögu og samtíð
Kristján X. og
Íslendingar
Unnardalur 1-11, 260 Reykjanesbæ
Nánari upplýsingar á skrifstofu s. 420 6070 eða eignasala@eignasala.is
Nýjar íbúðir sem uppfylla skilyrði um hlutdeildarlán
6 íbúða fjölbýli, 2ja til 4ra herbergja íbúðir. Staðsett við nýjan og glæsilegan
grunn- og leikskóla. Fullbúnar eignir, með öllum gólfefnum og eldhústækjum.
Afhending áætluð jan.-mars 2022
Jóhannes Ellertsson
Löggiltur fasteignasali – s. 864 9677
Júlíus M Steinþórsson
Löggiltur fasteignasali – s. 899 0555
Verð frá 37.500.000