Morgunblaðið - 05.06.2021, Page 26

26 UMRÆÐAN
MORGUNBLAÐIÐ LAUGARDAGUR 5. JÚNÍ 2021
S
jómannadagshelgin leiðir hugann að orðafari um sjó og sjó-
mennsku. Myndræn og krassandi eru orð eins og aflakló og
fiskifæla, annað jákvætt að merkingu en hitt alls ekki. Orðin í
málinu raða sér oft saman, ekki aðeins í samsett orð á borð við
þessi, heldur í alls konar orðasambönd, pör og samstæður; vera á skaki,
róa upp á hlut. Ýmis spakmæli, orðskviðir og málshættir standa á alda-
gömlum merg, eiga gjarna erlendar samsvaranir eða fyrirmyndir og
varðveita einhverja (meinta) speki; eru stuttar setningar sprottnar af
langri reynslu. Eins og nærri má geta er efni þeirra oft sótt í viðureign
fyrri kynslóða við sjóinn og í sóknina eftir þeirri lífsbjörg sem hafið
geymir. Svipull (eða:
Svikull) er sjávar afli.
– Hægur byr er best-
ur („sígandi lukka er
best; best er að vel-
gengni komi smám
saman“ eins og Jón G.
Friðjónsson orðar
það í hinu frábæra riti sínu Orð að sönnu).
Ófá eru ljóðin og kvæðin um sjó og sjómennsku og dægurlaga-
textarnir margir, og á árum áður var haldið úti sérstökum útvarps-
þáttum með óskalögum sjómanna. Fast þeir sóttu sjóinn, orti Ólína
Andrésdóttir um Útnesjamenn.
Yrkisefnin eru fjölbreytt þegar að er gáð. Sjómennskan er ekkert
grín, í sjálfu sér, en sjómannslífið, draumur hins djarfa manns, getur átt
sínar ljúfu og skemmtilegu hliðar í kvæðunum, ekki síður en show-
mennskan sem er sennilega orðin fjölmennari starfsgrein hérlendis. Og
stöku textasmiðir kynna til leiks sjómenn í þungum þönkum: djúpur er
minn hugur eins og hafið. Einn ljóðmælandinn er skelfing seinheppinn
kokkur á kútter frá Sandi og ekki má gleyma hinum drykkfellda Þórði
sem elskaði þilför, hvorki meira né minna. Gæti verið að textinn með
þessu líkingamáli hafi átt sinn þátt í að breiða út þá merkingarvíkkun
sagnarinnar elska sem nú er orðin hversdagsleg?
Oftar er eindregnari hetjubragur á persónunum, svo sem Jóni sem
var kræfur karl og hraustur og sigldi um hafið út og austur og annar
texti, sem sunginn er við undurfallegt lag, geymir þá speki að þótt
stormur strjúki vanga, það stælir karlmannslund. Það voru karlarnir
sem kunnu að stýra, og styrk var þeirra mund, og það eru karlar sem
eru fræknir fiskimenn og fást við úfinn sjá.
En stundum koma konur við sögu sem gerendur með hlutverk í at-
vinnulífinu, en ekki aðeins sem efni í drauma og þrár karlanna þegar
þeir eru úti á sjó: Hér reri hann afi á árabát / og undi sér best á sjó / en
amma hafði á öldunni gát / og aflann úr fjörunni dró. Þegar kemur að
landvinnslunni förum við að sjá konurnar við störf. Jónas Árnason orti
um dugnaðarforkinn Hríseyjar-Mörtu sem kallaði og kallaði á aðra síld-
artunnu og salt, meira salt! Annar snillingur ekki síðri dró upp ógleym-
anlega mynd í Ísbjarnarblús sínum: Við vélina hefur hún staðið síðan í
gær / blóðugir fingur, illa lyktandi tær / þúsund þorskar á færibandinu
þokast nær.
Sjómennskan
er ekkert grín
Tungutak
Ari Páll Kristinsson
ari.pall.kristinsson@arnastofnun.is
Morgunblaðið/Árni Sæberg
S
jómannadagurinn er á morgun, sunnudag.
Sjálfsagt verður lítið um hátíðahöld vegna
ástandsins en ástæða til að muna samt eftir
honum. Hátíðisdagur sjómanna er að vísu
ekki nema 83 ára gamall á þessu ári en í raun er ís-
lenzka þjóðin að heiðra minningu þeirra sem frá upp-
hafi Íslands byggðar hafa sótt sjóinn fast og þannig
tryggt afkomu hennar um aldir.
Sú var tíðin að það var nánast fastur liður í útgáfu
Morgunblaðsins að birta forsíður sem byggðust upp á
myndum af sjómönnum, sem daginn áður höfðu horf-
ið í hafið, þegar skip þeirra fórst. Þeim forsíðum tók
ekki að fækka fyrr en á áttunda áratug síðustu aldar
þar til þær hurfu svo til alveg. Það var mikill léttir
fyrir þjóðina alla þegar öryggi sjómanna á hafi úti
var komið í viðunandi horf.
Þær fjölskyldur eru margar á Íslandi sem þekkja
þessa sögu úr eigin ranni. Þeirra á meðal er fjöl-
skylda Katrínar Jakobsdóttur forsætisráðherra, en
langafi hennar og afabróðir fórust með sama togara
úti fyrir Grindavík nokkru fyrir
miðja síðustu öld.
Móðir greinarhöfundar, sem var
sjómannsdóttir úr Bolungarvík,
missti þrjá af fjórum bræðrum sín-
um á sjó. Einn þeirra fórst við Ný-
fundnaland fyrir mörgum áratug-
um. Fyrir örfáum árum fréttu
systkinabörn hans að hann hefði
komið í talstöð og sagt: Erum að fara niður, bið að
heilsa heim.
Einhver bezta lýsing sem ég hef lesið um líf sjó-
manna fyrr á tíð er í einni af bókum Jóns Kalmans
Stefánssonar, Himnaríki og helvíti. Mörgum af minni
kynslóð finnst áreiðanlega að þar geti þeir lesið ævi-
sögur afa sinna. Þar er að finna sanna frásögn af
einu atviki þegar sjómaður fyrir vestan, sem hafði átt
fund með konu um nóttina, var að flýta sér svo mikið
um morguninn, að hann gleymdi stakknum sínum.
Úti á sjónum skall á óveður, sjómaðurinn fraus í hel,
fastur við þóftuna, og þar var hann þegar í land var
komið.
Því fer hins vegar fjarri að við sem samfélag höf-
um sýnt sjómannsstarfinu þá virðingu sem því ber. Á
tíunda áratugnum hélt Morgunblaðið því fram, að
ættu útgerðarmenn sjálfsagðan rétt á kvóta ættu sjó-
menn það líka. Þá var því svarað að útgerðarmenn-
irnir tækju svo mikla áhættu með þeim fjármunum
sem þeir legðu í skipin. Morgunblaðið svaraði því til
að vissulega væri það rétt en sjómennirnir tækju líka
áhættu, ekki með peningum heldur með lífi sínu eins
og dæmin sönnuðu.
Verðmætamat okkar samfélags er í raun fáránlegt.
Stjórnmálamenn og embættismenn ganga um með
orðuglingur framan á sér og sumir þaktir því dóti á
bringu og maga en það er eitthvað minna um að sjó-
mönnum sé sýndur slíkur þakklætisvottur fyrir
þeirra störf í þágu þjóðarinnar.
Það er kominn tími til að endurmeta þau gildi sem
hafa ráðið lífi okkar.
Fiskiskipin eru orðin öruggari vinnustaður og
minni hætta á að þau hverfi í hafið. Það breytir hins
vegar engu um mikilvægi starfa sjómanna. Svo lengi
sem Ísland er byggt mun afkoma þjóðarinnar byggj-
ast á fiskveiðum, þótt fleiri auðlindir séu komnar í
nýtingu. Stjórnmála- og embættismenn hafa náð
fram miklum kjarabótum á seinni árum en það á ekki
við um sjómenn. Það er hins vegar kominn tími til.
Það á við um samtök sjómanna eins og verkalýðs-
félögin almennt að það heyrist minna til þeirra en áð-
ur. Og pólitísk áhrif þeirra hafa minnkað. Sú var tíð-
in, alla vega í Sjálfstæðisflokknum, að áherzla var
lögð á að fulltrúar sjómanna væru á framboðslistum
vegna þingkosninga en nú er orðið eitthvað lítið um
það. En vægi sjómanna í sam-
félagi okkar hefur ekki minnkað.
Þeim hefur að vísu eitthvað
fækkað á hverju skipi, en þeir
eru jafn mikilvægir og áður. Þótt
skipin séu fullkomnari en áður
jafngilda þau ekki vélmennum úti
á sjó. Það þarf, alla vega enn,
menn um borð.
Þótt stjórnmálamenn og embættismenn séu mik-
ilvægir eru sjómennirnir mikilvægari þegar kemur að
verðmætasköpun og gjaldeyrisöflun.
Flokkarnir eru nú í óðaönn að ganga frá framboðs-
listum. Þeir ættu að líta í kringum sig og sjá hvort
þeir komi ekki auga á sjómenn og verkamenn sem
eiga erindi á þing. Það er óbreytt að við erum sam-
félag sjómanna og bænda og það breytist ekki. Radd-
ir þeirra þurfa að heyrast á Alþingi.
Eitt sinn sat ég með ungri blaðakonu, sem var að
hefja störf á Morgunblaðinu. Hún var sjómannsdóttir
að austan. Hún sagði mér að ef skipið sem pabbi
hennar var á sinnti ekki tilkynningaskyldu safnaði
móðir þeirra börnunum saman og þar biðu þau sam-
an eftir fréttum af skipinu.
Það er ekki ólíklegt að slíkir fjölskyldufundir hafi
verið haldnir víða um land. Við sem samfélag höfum í
raun aldrei sýnt sjómönnum þann sóma sem þeim
ber. Jón Kalman Stefánsson hefur hins vegar gert
það með ritverki, sem mun lifa.
Annað verk, sem gæti lifað, er að heiðra minningu
allra þeirra sjómanna sem hafa farist við Íslands
strendur í tæp 1.200 ár, með miklu kórverki, eins
konar sálumessu, og minnast þeirra með þeim hætti.
Slíkt tónverk gæti unnið sér fastan sess í þjóðarsál-
inni.
Þótt sjómannadagurinn verði sennilega ekki hald-
inn hátíðlegur í ár getum við gert það hvert um sig
með sjálfum okkur, með því að einsetja okkur að
þetta litla samfélag muni rétta gildismat sitt af og
skipa sjómönnum þann veglega sess sem þeir eiga
skilið.
Í minningu sjómanna um aldir
Réttum af gildismat
okkar gagnvart
sjómönnum.
Af innlendum
vettvangi …
Styrmir Gunnarsson
styrmir@styrmir.is
Það vakti athygli mína, þegar églas Íslandsdagbækur Kristjáns
X., konungs Íslands 1918-1944, að
hann hitti stundum til skrafs og
ráðagerða dr. Valtý Guðmundsson,
sem kenndi sögu og bókmenntir Ís-
lands í Kaupmannahafnarháskóla.
Kann það að vera ein skýringin á
andúð konungs á Hannesi Hafstein,
sem skín af dagbókunum, en um
skeið öttu þeir Valtýr og Hannes
kappi um völd á Íslandi.
Þó voru þeir Valtýr og Hannes í
meginatriðum sammála. Þeir vildu
eitthvert samband við Dani, á meðan
Íslendingar ættu erfitt með að
standa á eigin fótum sakir fámennis
og fátæktar. Skoðun Valtýs kemur
skýrt fram í bréfi til stjúpa hans í
Kanada 6. apríl 1916: „Ísland getur
ekki staðið eitt sér, og besta sam-
bandið er einmitt við Dani. Það er
ekki Dana vegna, að ég er á móti
skilnaði, heldur Íslands vegna.
Hugsaðu þér, að við lentum í klónum
á Þjóðverjum eftir skilnaðinn. Hvílík
ævi mundi það vera. Og litlu betra
yrði samband við Noreg, því Norð-
menn eru voða-ágengir og hafa betri
skilyrði til að nota atvinnuvegi okkar
og þannig verða hættulegri keppi-
nautar en nokkur önnur þjóð. Skást
yrði samband við England, en þó sá
hængur á, að íslenskt þjóðerni væri
þá útdautt eftir svo sem hálfa til
heila öld. Landið yrði enskt.“ (Dr.
Valtýr segir frá, bls. 226.)
Áhyggjur Valtýs voru eðlilegar,
og í dagbókum sínum lét konungur
iðulega í ljós svipaða skoðun. En
með hinum öru efnalegu framförum
á Íslandi fyrstu áratugi tuttugustu
aldar varð hugmyndin um fullvalda
ríki raunhæf. Og Danir megnuðu
ekki að verja Ísland, þegar í harð-
bakka sló, eins og sást í báðum
heimsstyrjöldum. Örlögin urðu okk-
ur þó hliðholl. Við tókum upp varn-
arsamstarf við Bandaríkin, sem voru
nógu fjarlæg til að skipta sér ekki af
innanríkismálum og nógu öflug til að
afstýra yfirgangi annarra ríkja.
Athugasemdir og leiðréttingar vel þegnar
Hannes H. Gissurarson
hannesgi@hi.is
Fróðleiksmolar úr sögu og samtíð
Dr. Valtýr og
Kristján konungur