Morgunblaðið - 12.11.2021, Blaðsíða 29

MENNING 29
MORGUNBLAÐIÐ FÖSTUDAGUR 12. NÓVEMBER 2021
Nánari upplýsingar um sýningartíma á sambio.is
TRYGGÐU ÞÉR
MIÐA INNÁ
NÝJASTA MARVEL STÓRMYNDIN
ER KOMIN Í BÍÓ
GEMMA
CHAN
RICHARD
MADDEN
KUMAIL
NANJIANI
LIA
McHUGH
BRIAN TYREE
HENRY
LAUREN
RIDLOFF
BARRY
KEOGHAN
DON
LEE
WITH KIT
HARINGTON
WITH SALMA
HAYEK
AND ANGELINA
JOLIE
O B S E R V E R E N T E R TA I N M E N T
M
orðin á Illugastöðum og
aftakan á Þrístöpum
eru grimmdarverk,
með sínum formerkj-
um hvort, enda hafa þau verið til
umræðu í tæpar tvær aldir í munn-
mælum, ritgerðum, fræðiritum,
skáldsögum, réttarhöldum og kvik-
myndum svo nokkuð sé nefnt og
engar líkur á að ljúki þótt Þórunn
hafi með þessari bók fetað slóð eins
nálægt frumheimildum og kostur er
þótt hún reki jafnframt þá þræði
sem sagnaritarar fyrri tíma spunnu,
einkum Gísli Konráðsson, Jón
Espólín, Tómas Guðmundsson frá
Þverá og Brynjúlfur Jónsson frá
Minna-Núpi eftir honum. En hvað
er það sem vekur þennan áhuga?
Tvö ungmenni, Friðrik Sigurðsson
og Sigríður Guðmundsdóttir, bæði
17 ára, og ung
vinnukona,
Agnes Magn-
úsdóttir, 33 ára,
taka sig saman
um að myrða
Natan Ketilsson,
húsbónda
kvennanna, en
aðstæður valda
því að Pétur Jónsson var drepinn
líka, gestur á Illugastöðum í mars
1828. Aðfarirnar eru ægilegar,
mennirnir barðir með hamri, síðan
margstungnir. Blóð flæddi. Líkin
voru afklædd, sett í sama rúm, ötuð
lýsi og borinn að ýmis eldsmatur.
Annað fémætt drifið út og falið, síð-
an kveikt í svefnhúsinu og þre-
menningarnir skildust, stúlkurnar á
næsta bæ með reifabarn á höndum,
dóttur Natans og Vatnsenda-Rósu,
til að tilkynna eldsvoða, Friðrik út í
náttmyrkrið. Allt komst upp þegar
líkin voru skoðuð, stúlkurnar hand-
teknar og guggnaði Sigríður fyrst,
síðan Agnes, loks Friðrik. Björn
Blöndal réttaði 20 sinnum á þremur
mánuðum, yfirheyrði fjölda manns
og allt niður í 10 ára börn, ákærði
12 fyrir morð, hylmingu og neyslu á
þýfi o.fl., 11 voru sakfelldir. Þrír
dæmdir til dauða, gerendurnir á Ill-
ugastöðum, tveir í þrælkunarvinnu í
Höfn, Þorbjörg móðir Friðriks í 5
ár, Daníel vinnumaður í 4 ár, hinir
til húðstrýkingar, m.a. faðir Frið-
riks og Gísli föðurbróðir og Þórunn,
ástkona Friðriks ólétt, allt frá
þrisvar sinnum 27 vandarhögg „á
bert bak“ niður í 10. Kóngur breytti
dómi Sigríðar í ævilanga rasp-
húsvinnu, hátignin mýktist eftir
beiðni að heiman. Sigríður lést eftir
nokkur ár í þrælakistunni, Daníel
sömuleiðs áður en refsitími leið.
Þorbjörg húsfreyja í Katadal komst
hins vegar heim aftur, hún var nagli
sú kerling.
En af hverju gripu ungmennin til
þessa örþrifaráðs? Græðgi, segja
sumir og Þórunn tekur undir það.
„Við vitum að hvað sem ástamálum
þessum leið kynti græðgin undir
hatrinu“ (268). Draumurinn að
brjótast úr fátæktinni. Og á öðrum
stað: „Ást ást ást og aftur ást. Eng-
in græðgi. Hún er ekki eins
skemmtileg dauðasynd og hjart-
sláttur klofsins“ (130). Ég vil snúa
þessu við. Illskan er vaxin úr von-
brigðum í ástamálum og ofbeldi
sem urðu að hatri, græðgin bættist
við með von um fé til að skilja
eymdina að baki. Svo birtist ung-
lingurinn Friðrik, alinn upp við
glæpi, sterkur, siðlaus með öllu og
bingó. Allt með öllu vonlaust frá
upphafi.
Þessir tímar voru fjandsamlegir
almenningi, húsagatilskipun enn í
gildi en hún veitti húsbónda á heim-
ili mikið agavald yfir fólki sínu,
jafnvel heimild til líkamlegra refs-
inga. Allt búlaust fólk var skyldugt
að ráða sig í vist hjá bónda,
vinnuhjú voru fjölmennasta stétt
samfélagsins. Hjúastaðan var í raun
biðtími, karlanna eftir bóndastatus,
kvennanna að verða húsfreyja. Ein-
yrkjar efndu ekki í bú. Ekki var þó
björgulegt hjá þorra fátækra
bænda, t.d. foreldrum Friðriks sem
hirtu lambsræfla á heiðum uppi og
átu og stálu því sem þau gátu hirt.
Allt líf fátæklinga var samfellt
matarstrit. Fátækt er vondur föru-
nautur og þegar hungurvofan gæg-
ist um gáttir er á öllu von.
Mér sýnist Natan Ketilsson hafa
gert uppreisn gegn ,kerfinu’. Hann
var klár strákur, svaraði fyrir sig,
var stríðinn, hagmæltur og ósvífinn,
hýddur ungur fyrir þjófnað sem þó
sannaðist ekki á hann, óvílinn
braskari. Endalaust var honum
strítt á ríminu Natan/Satan. Hann
var sjarmör og vissi af því,
„óeirðarmaður um kvennafar“ eins
og einhvern tíma var sagt að fornu,
átti fimm börn með þremur konum,
þar af þrjú með Vatnsenda-Rósu,
giftri konu. Tvítugur eignaðist hann
son með 43 ára gamalli ekkju.
Margir ungir vinnumenn kvæntust
mun eldri ekkjum sem áttu jörð og
komust þannig í bændastétt.
Kannski var Natan á þeim buxum
þótt ekkert yrði úr? Hann komst til
Danmerkur, dvaldist þar eitt ár eða
svo og lærði eitthvað um lækningar
og lyf, líklega í apóteki, og stundaði
læknislist heim kominn og virðist
hafa lánast vel. Alþýða manna taldi
hann göldróttan enda geymir orðið
læknislist í sér gömul viðhorf í þeim
efnum. Margir óttuðust hann, aðrir
voru fullir haturs í hans garð. Gísli
og Espólín ömuðust við Natani
vegna þess að hann ögraði ríkjandi
skipulagi. „Sýsluflakk og rótleysi“
(113) yrði afleiðingin ef fleiri fetuðu
slíka slóð.
Svo fær Natan Illugastaði og þar
með staðfestu. Þangað flytur með
honum Agnes Magnúsdóttir vinnu-
kona; hafði lent á klaka í ástamálum
sínum, en nú var hún á leið í hjóna-
stand. Loksins! Öðrum kosti hefði
hún ekki farið. En þá leggur Natan
í rekkju sína barnunga stúlku, Sig-
ríði, líklega 14 vetra; hún var ljós-
hærð og bláeyg. Agnes reiðist heift-
arlega. Inn í þetta púkk kemur
Friðrik, soltinn úlfur á 18. ári en
heima á Katastöðum er ástkona
hans nokkru eldri ólétt. Friðrik
gerir hosur sínar grænar fyrir Sig-
ríði. Agnes og Sigríður, báðar
hræddar við Natan. Ekki þarf hug-
myndaflug til að kveða upp úr með
að hann hefur misnotað þær báðar,
nauðgað þeim. Hann var húsbóndi.
Upp úr þessu sprettur hugmyndin
að drepa Natan. Almannarómur
sagði að hann ætti stórfé í kofforti
sínu. „Morðin voru framin í draum-
vímu glópagulls. Það rennur létt úr
greipum sem aldrei var til“ (203).
Þetta er gott verk hjá Þórunni
sem hún tók við úr höndum eigin-
manns síns, Eggerts Þórs Bern-
harðssonar (1958-2014), þegar hann
lést. Hann fékk áhuga á þessu máli
í æsku því að hann er kominn frá
Guðmundi Ketilssyni, böðlinum á
Þrístöpum, sem ýmsar heimildir
segja að hafi boðist til að höggva
sakamennina í hefndarskyni en það
er dagljóst af frumheimildum að
hann tók að sér verkið þrábeðinn,
fékk stórfé fyrir sem hann gaf til
fátækra. Þórunn rekur málið ná-
kvæmlega, alla þræði þess og gerir
það vel og læsilega, ávarpar lesanda
annað slagið, kippir honum með í
ferðalagið. Ég hnaut um nokkur at-
riði. Á bls. 76 er talið meðal hlunn-
inda á Illugastöðum að þar reki
bjöllur og giskar Þórunn þar á
veiðibjöllur með spurningarmerki.
Bjöllur eru í þessu samhengi vafa-
laust bjölluþang, sbr. gamlan máls-
hátt: betur/betri er bjallan bitin en
hvönnin slitin. Brynjúlfur á Minna-
Núpi heitir ávallt Brynjólfur í
meginmáli, en í heimildaskrá Brynj-
úlfur eins og hann kaus að skrifa
nafn sitt. Þorgeir Þorgeirson og
Guðmundur Björnson landlæknir fá
hins vegar að halda sinni sérvisku
(270, 279). Ekki kann ég við orð-
myndir í kvk. et. emerita, prófess-
ora og frumkvöðla (268). Á einum
stað stendur sína í stað sinna (116).
Ég las þessa bók í einum rykk,
hún er grípandi þótt fjallað sé um
skelfilega hluti eða eins og Þórunn
orðar það svo vel: „Mörg er ang-
istin í nærmynd þessarar sögu.“
Grimmdarverk
Morgunblaðið/Ómar
Grípandi „Ég las þessa bók í einum rykk, hún er grípandi þótt fjallað sé um
skelfilega hluti,“ skrifar gagnrýnandi um bók Þórunnar Jörlu.
Sagnfræði
Bærinn brennur. Síðasta aftakan á
Íslandi bbbbn
Eftir Þórunni Jörlu Valdimarsdóttur.
JPV forlag 2021. Innbundin, 349 bls.
SÖLVI SVEINSSON
BÆKUR