Morgunblaðið - 13.11.2021, Síða 22

22 UMRÆÐAN
MORGUNBLAÐIÐ LAUGARDAGUR 13. NÓVEMBER 2021
Brekkustígur 2, 245 Suðurnesjabæ
Nánari upplýsingar á skrifstofu s. 420 6070 eða eignasala@eignasala.is
Töluvert endurnýjað 3ja herbergja einbýlishús á
tveimur hæðum. Sólpallur. Stór lóð, gott útsýni.
Jóhannes Ellertsson
Löggiltur fasteignasali – s. 864 9677
Júlíus M Steinþórsson
Löggiltur fasteignasali – s. 899 0555
Verð 36.000.000 109,8 m2
Í
útvarpsþætti Þrastar Helgasonar á dögunum töluðu Sigríður Sigur-
jónsdóttir og Eiríkur Rögnvaldsson um rannsókn á stafrænu sam-
býli íslensku og ensku (sem þau hafa skrifað um ásamt Dagbjörtu
Guðmundsdóttur í Íslenskt mál 2019-20). Þau sögðu frá ungmenn-
um sem töldu sig ekki þurfa að læra ensku í skólanum en að íslenskan vefð-
ist fyrir þeim. Málfræðing-
arnir tengdu það við að enn
eimdi eftir af því að leiðrétta
þyrfti „málvillur“ barna
fremur en að hjálpa þeim að
þroska það tungumál sem
þau kynnu nú þegar og hefðu
lært við móður- og föðurhné.
Börn yrðu að fá tilfinningu
fyrir því að þau kynnu ís-
lensku – ekki síður en ensku.
Alkunna er að á máltökualdri
fer oft vel á að tala við börn
og koma orðum og orða-
samböndum að í samtali ef
við verðum vör við að börnin
hafi ekki enn náð valdi á
beygingum og orðaforða.
Margir landsmenn telja
sig hafa óhefta leiðréttingar-,
umvöndunar- og hneyksl-
unarheimild þegar kemur að
tungutaki annarra; ekki
ósvipaða manndrápsheimild-
inni sem James Bond fékk
frá Englandsdrottningu á
meðan hann sjálfur var á lífi.
Mörg okkar í mállögreglunni
hafa reynt að boða umburð-
arlyndi, víðsýni og skilning á
því að málið breytist og að
gera þurfi greinarmun á slík-
um breytingum og málvillum – sem séu sjaldgæfar í máli fólks sem tali sitt
móðurmál. Áherslan eigi að vera á málrækt fremur en málvernd enda geti
fólk alltaf þróað og/eða lært ný orð og orðtök til að auðga mál sitt. Ekkert
okkar þekki öll orð og blæbrigði íslenskunnar.
Málleiðréttingarhefðin á sér langa sögu eins og rifjaðist nýlega upp þeg-
ar mér barst endurskoðuð Stafsetningarorðabók Björns Jónssonar frá
1906. Hún endar á kafla um „Nokkur mállýti“ þar sem ráðið er frá því að
nota það sem talið er „miður rétt“ s.s. „að því er snertir“. Björn mælir með
„um“ og hefur Laxdælu til marks: „Þótti skaði mikill at um Glúm“. Sannar-
lega væri einkennilegt að lesa í Laxdælu: *Þótti skaði mikill að því er snert-
ir Glúm. Þarna má og finna margar gamlar og gleymdar dönskuslettur en
öðrum ‘mállýtum’ höfum við vanist, s.s. orðum á borð við ákvörðun, eyði-
leggja, gamaldags, innleiða og æfing.
Listinn um mállýti frá árinu 1906 er áminning um að orku okkar er illa
varið í slíkan slag. ‘Mállýti’ koma og fara úr málinu – eða búa um sig. Þegar
kemur að því að leiðbeina öðrum fer vel á því að ganga mildilega um fremur
en að draga upp kylfurnar og berja viðmælendur okkar til málhlýðni. Til
fyrirmyndar má benda á leiðbeiningar sem Jóhannes Bjarni Sigtryggsson
hefur tekið saman um réttritun og frágang texta (https://rettritun.arna-
stofnun.is/). Þar má lesa um helstu ágreiningsefni sem hafa jafnvel tafið
verk á mínum vinnustað árum saman: kommusetningu, svo nokkuð sé
nefnt, og hvort gæsalappir lokist á undan eða eftir punkti. Allt má nú útkljá
með því að lesa sér til hjá Jóhannesi og komast þannig hjá handalögmálum.
„Nokkur mállýti“
Tungutak
Gísli Sigurðsson
gislisi@hi.is
R
akel Þorbergsdóttir, fréttastjóri ríkisútvarps-
ins (RÚV), tilkynnti þriðjudaginn 9. nóv-
ember að hún hefði ákveðið að láta af störfum
frá næstu áramótum. Stefán Eiríksson út-
varpsstjóri boðaði að starf fréttastjóra yrði „auglýst
laust til umsóknar fljótlega á nýju ári“. Heiðar Örn Sig-
urfinnsson varafréttastjóri tæki við af Rakel um ára-
mótin og sæti þar til nýr fréttastjóri yrði ráðinn.
Sagan kennir að harka getur hlaupið í skipan frétta-
stjóra RÚV. Þegar Auðun Georg Ólafsson var ráðinn í
stöðu fréttastjóra hljóðvarpsins töldu fréttamenn þar
vegið að starfsheiðri sínum. Þeir samþykktu 10. mars
2005 vantraust á útvarpsstjóra vegna ráðningarinnar.
Hún væri augljóslega á pólitískum forsendum einvörð-
ungu og með henni vegið að sjálfstæði og óhlutdrægni
fréttastofunnar.
Auðun Georg hóf í raun aldrei störf hjá RÚV en árið
2017 var hann ráðinn fréttastjóri K100, útvarpsstöðvar
Árvakurs, útgefanda Morgunblaðsins.
Árið 2005 voru tveir fréttastjórar hjá RÚV, fyrir sjón-
varp og hljóðvarp. Þetta breyttist í september 2008 þeg-
ar stofnuð var ein fréttastofa RÚV
undir stjórn Óðins Jónssonar, frétta-
stjóra hljóðvarps.
Rakel Þorgeirsdóttir (f. 1971) tók
síðan við af Óðni vorið 2014 eftir að
hafa starfað um skeið sem vara-
fréttastjóri RÚV. Heiðar Örn Sig-
urfinnsson, núverandi vara-
fréttastjóri, keppti um
fréttastjórastarfið við Rakel árið
2014.
Ríkisútvarpið rekur fjölmennustu fréttastofu landsins
í krafti mikilla fjármuna sem renna úr vösum skatt-
greiðenda og frá auglýsendum til RÚV. Útvarpsstjóri
ræður fréttastjóra og skal starf hans auglýst opinber-
lega. Óvenjulegt er að útvarpsstjóri tilkynni eins og nú
að starf fréttastjóra verði ekki auglýst til umsóknar fyrr
en „fljótlega á nýju ári“. Almennt er opinbert starf aug-
lýst skömmu eftir að því er sagt lausu. Mannaskipti
dragi sem minnst úr óvissu og festa sé tryggð.
Þótt almennt traust til fréttastofu RÚV mælist mikið
sæta efnistök starfsmanna hennar og meðferð einstakra
mála sem þeir setja á oddinn oft harðri gagnrýni.
Þess gætir að fréttamenn eigni sér einstök mál eða
málaflokka. Umræður vegna fréttameðferðar snúast því
gjarnan meira um persónur og leikendur en efni máls-
ins. Þá gætir þess að fréttamenn taki til máls á sam-
félagsmiðlum til að setja ofan í við þá sem finna að fram-
setningu einstakra frétta. Þetta er óvenjulegt í ljósi
kröfunnar um óhlutdrægni fréttastofunnar. Fréttastjóri
á að svara fyrir fréttastofuna en ekki einstakir frétta-
menn.
Áður en Rakel Þorbergsdóttir varð fréttastjóri eða
undir lok mars 2012 var gerð húsleit í skrifstofum Sam-
herja á Akureyri og í Reykjavík að kröfu Seðlabanka Ís-
lands. Þegar leitin hófst voru myndatökumenn RÚV
með vélar sínar fyrir utan þessar skrifstofur Samherja.
Samtímis birtist frétt á heimasíðu RÚV um húsleitina.
Var fréttin unnin fyrir fram í samvinnu starfsmanna
Seðlabankans og fréttamanna RÚV.
Þorsteinn Már Baldvinsson, forstjóri Samherja, sagði
samskipti fréttastofu RÚV og Seðlabankans í aðdrag-
anda húsleitarinnar „mjög óeðlileg“. Húsleitin bar ekki
þann árangur sem að var stefnt með málatilbúnaðinum.
Í gær, 12. nóvember, voru rétt tvö ár liðin frá upphafi
annars átakamáls fréttastofu RÚV og Samherja,
Namibíumálsins, í Kveik, þætti fréttastofu RÚV.
Í Namibíu er talað um Fishcor- og Namgomar-málin.
Þau voru formlega sameinuð í eitt sakamál 21. október
2021. Hvorki Íslendingar né félög undir stjórn Íslend-
inga eru þar meðal sakborninga. Að óbreyttu hljóta því
engir Íslendingar dóm.
Vegna Namibíumálsins hefur málafylgja Samherja og
gagnrýni á vinnubrögð fréttastofu RÚV hleypt mikilli
hörku í samskipti fyrirtækisins
og fréttastofunnar. Átök Sam-
herja og RÚV setja svip á stjórn-
málaumræður og á nýliðnu kjör-
tímabili nýtti stjórnarandstaðan
þetta mál óspart til að koma
höggi á pólitíska andstæðinga.
Kristján Þór Júlíusson, fráfar-
andi sjávarútvegs- og landbún-
aðarráðherra, sat til dæmis undir
ómaklegum árásum.
Namibíumálið hefur hvorki verið til lykta leitt hér á
landi né í Windhoek, höfuðborg Namibíu. Þar er það
átakamál innan réttarkerfisins og valdaflokks landsins.
Tekst forseti Namibíu á við fyrrverandi samstarfsmenn
með gagnkvæmum ásökunum um spillingu.
Hér skal engu spáð um niðurstöðu Namibíumálsins
en fari svo sem horfir bendir margt til þess að frétta-
stofa RÚV hafi reitt of hátt til höggs í sumum frásögn-
um sínum og ályktunum. Merkilegt er að svo virðist sem
fréttastofunni þyki lítt eða ekkert fréttnæmt við samein-
ingu málanna í eitt sakamál 21. október 2021 og að Ís-
lendingar séu ekki ákærðir.
Stefán Eiríksson útvarpsstjóri boðar að hann ætli
ekki að huga að ráðningu nýs fréttastjóra fyrr en „fljót-
lega“ á næsta ári. Sameinaða sakamálið verður tekið
fyrir í Windhoek fljótlega á næsta ári.
Þegar á reyndi í mars 2005 tókst starfsmönnum
fréttastofu hljóðvarps ríkisins að hindra að sá sem var
upphaflega ráðinn kæmi til starfa sem fréttastjóri. Síð-
an hafa tveir innanbúðarmenn verið ráðnir. Fundist hef-
ur samnefnari sem skapar frið meðal starfsmanna.
Sjálfstjórn fréttastofu telst þó hvergi algild aðferð til að
tryggja hámarksgæði.
Vinir fréttastofunnar segja gagnrýni á hana aðför að
óháðri skoðanamyndun. Þetta verður stöðugt úreltari
skoðun vegna tæknilegrar byltingar í fjölmiðlun og
reynslu liðinna ára. Styrkur fréttastofunnar endur-
speglar sorglega veika stöðu íslenskra fréttamiðla í
skugga ríkidæmis RÚV.
Fréttastjórinn kveður RÚV
Óvenjulegt er að útvarps-
stjóri tilkynni eins og nú að
starf fréttastjóra verði ekki
auglýst til umsóknar fyrr
en „fljótlega á nýju ári“.
Björn Bjarnason
bjorn@bjorn.is
Vínarborg er kunn fyrir sín
mörgu góðu kaffihús. Eitt
hið frægasta er Landtmann, sem
stofnað var 1873, en það er við
Hringstræti, nálægt Vínarháskóla
og ráðhúsinu. Á dögunum átti ég
leið um borgina og leit þá inn á
Landtmann. Rifjuðust þá upp fyr-
ir mér sögur af fastagestum.
Einn þeirra var hagfræðing-
urinn Carl Menger, sem drakk
þar jafnan kaffi með bræðrum
sínum, Max og Anton. Menger
gaf 1871 út bók um lögmál hag-
fræðinnar, þar sem hann setti
fram jaðarnotagildiskenninguna.
Hún er í rauninni einföld: Í stað
þess að horfa á vöru í heild,
brjótum við hana niður í einingar
og finnum, hversu margar ein-
ingar af einni vöru fullnægja jafn-
vel mannlegum þörfum og ein-
ingar af annarri vöru. Við það
mark er jaðarnotagildið hið sama.
Verð sérhverrar vöru ætti að vera
hið sama og jaðarnotagildi henn-
ar, notagildi síðustu eining-
arinnar.
Bróðir Carls, Max, átti sæti í
fulltrúadeild austurríska þingsins.
Seint á áttunda áratug nítjándu
aldar spjallaði Carl við einn vin
hans, dr. Joachim Landau, sem
líka var þingmaður, og sagði:
„Eins og stórveldin í Evrópu
hegða sér, hlýtur hræðilegt stríð
að skella á, jafnframt því sem
byltingar verða gerðar. Það mun
marka endalok evrópskrar sið-
menningar og hagsældar.“
Spá Mengers reyndist ekki vera
út í bláinn. Heimsstyrjöld skall á,
og kommúnistar hrifsuðu völd í
Rússlandi. Snemma árs 1918 sátu
þeir Max Weber og Joseph
Schumpeter saman á Landtmann.
Schumpeter fagnaði því, að nú
fengju kommúnistar tækifæri til
að prófa kenningar sínar í til-
raunastofu. Weber svaraði, að þá
yrði þetta tilraunastofa full af lík-
um. Eftir nokkur frekari orða-
skipti rauk Weber á dyr.
Schumpeter sat eftir og sagði við
vin sinn: „Hvernig geta menn látið
svona í kaffihúsi?“ En Weber
hafði rétt fyrir sér. Tilraunastofan
fylltist af líkum. Kommúnisminn
kostaði um eitt hundrað milljón
mannslíf á tuttugustu öld.
.Athugasemdir og leiðréttingar vel þegnar
Hannes H. Gissurarson
hannesgi@hi.is
Fróðleiksmolar úr sögu og samtíð
Á Landtmann
í Vínarborg