Morgunblaðið - 13.11.2021, Qupperneq 36

36 MENNING
MORGUNBLAÐIÐ LAUGARDAGUR 13. NÓVEMBER 2021
E
inar Már Guðmundsson
býður lesendum sínum í
ferðalag aftur í tímann,
nánar tiltekið fyrri hluta
19. aldar, í nýjustu bók sinni, Skáld-
legri afbrotafræði. Hann vefur þar
margar sögur í eina mannlega frá-
sögn af sigrum og ósigrum, kúgun,
uppreisn og valdabaráttu. Húm-
orinn er aldrei langt undan þegar
Einar Már er annars vegar og ber
Skáldleg afbrotafræði sannarlega
þess merki. Í bókinni er hörð lífs-
barátta samt sem áður áberandi,
sem og eymd og kúgun.
Þó að sagan gerist í upphafi 19.
aldar snertir hún á ýmsu sem er
ofarlega á baugi í samfélagsumræð-
unni í dag, til dæmis jafnréttis-
málum, kynferðisofbeldi og stétta-
skiptingu. Bókin segir frá hinu
mannlega, þeim eiginleikum sem
virðast standast tímans tönn, taka
aldrei stakkaskiptum heldur eru
einhvern veginn hluti af eðli okkar.
Þar má nefna þrána eftir frelsi,
löngun eftir meiri peningum, ást,
öðruvísi lífi.
Tangavík, ímyndað sjávarpláss
sem áður hefur komið við sögu í
bókum Einars Más, er miðpunktur
frásagnarinnar en
fólkið sem er und-
ir smásjá lesand-
ans í Skáldlegri
afbrotafræði á allt
einhvers konar
rætur að rekja
þangað. Líf fólks-
ins skarast, tengj-
ast beint og
óbeint. Holtsræningjarnir, menn
sem voru ekkert sérlega fátækir en
vildu allir „verða ríkari en þeir
voru“, eru áberandi í sögunni en
þeir leggja á ráðin um að ræna frá
auðmönnum. Þó að þessi lýsing gefi
það kannski ekki til kynna birtast
áberandi margar sterkar kven-
persónur í bókinni, til að mynda
Sigga sægarpur sem er sannarlega
ekki síðri sjómaður en kollegar
hennar en er sektuð fyrir það eitt að
ganga í buxum.
„En hvernig sem því var háttað hlýtur
að hafa verið erfitt annars vegar að
krefjast þess að fá að ganga til fara
einsog karlmaður en eiga síðan í
næsta orði að afsanna að hún væri
karlmaður.“
Persóna Siggu er byggð á Þuríði
Einarsdóttur, sem betur er þekkt
sem Þuríður formaður, kvenskör-
ungi sem var uppi í Árnesþingi á 19.
öld og var þekktust fyrir for-
mennsku sína á sjó. Fleiri persónur
bókarinnar eru skapaðar út frá lýs-
ingum á fólki sem var uppi á þessum
tíma og sagan er raunar byggð á
sannsögulegum atburðum, má þar
helst nefna Kambsránið sem framið
var í byrjun nítjándu aldar á bænum
Kambi í Flóa. Einar Már nýtir sér
því nú, eins og hann hefur gert áður,
sannleik sögunnar og frelsi skáld-
sögunnar, eins og það er nokkurn
veginn orðað á kápu bókarinnar.
Það eru ofboðslega margar per-
sónur í bókinni sem fá, oftar en ekki
verðskuldaða, athygli lesandans.
Það er þó stundum sagt að saga um
alla sé saga um engan. Það er ekki
tilfellið hér en samt sem áður getur
verið erfitt að henda reiður á því
hver er hvað út í gegnum söguna því
sífellt birtast nýjar persónur, þær
stíga fram á einum stað og aftur á
öðrum, jafnvel löngu eftir að þær
voru fyrst kynntar fyrir lesendum.
Þá er tímalína sögunnar fremur
óskýr. Flakkað er um í tíma án þess
að það sé alveg skýrt hvað gerist
hvenær. Lesturinn truflast því
nokkuð inn á milli við það eitt að
reyna að átta sig á því hvar hann sé
í raun staddur í söguþræðinum og
með hverjum. Er þetta einnig hálf-
gerð synd þar sem persónur bók-
arinnar eru hver annarri áhuga-
verðari og er því erfitt fyrir
lesandann að sætta sig við það að
kynnast sumum þeirra eins lítið og
boðið er upp á í Skáldlegri afbrota-
fræði.
Plássfrekur en
bráðskemmtilegur
Sögumaður bókarinnar er reglulega
plássfrekur, sem er atriði sem verð-
ur að teljast afar vandmeðfarið, en
svo bráðskemmtilegur að frásagnar-
aðferðin reynist bókinni vel. Hann
vitnar í ýmsar sögulegar heimildir
og gefur sögunni þannig raunveru-
legra yfirbragð, svo raunverulegt að
hann nær jafnvel að sannfæra
mestu efasemdamenn um að hinn
skáldaði bær Tangavík hafi raunar
eitt sinn verið á Suðurlandi. Þá set-
ur sögumaðurinn, sem er fremur
skoðanaglaður, einnig fram ýmiss
konar samfélagsrýni sem gefur sög-
unni aukna dýpt:
„Þegar afbrotaöldinni lauk og um
hægðist fóru fleiri Húnvetningar utan
til náms og mennta en annars staðar
þektist á landinu og segir það kannski
hvað orðið hefði úr glæpamönnunum
hefðu þeir búið við önnur skilyrði í
þjóðfélaginu. Má í því samhengi skoða
glæpina sem andóf gegn ástandi sem
engin ástæða var til að sætta sig við.“
Skáldleg afbrotafræði er einlæg
og stórskemmtileg saga sem veitir
lesandanum innsýn í veröld sem var,
með gleraugum nútímans. Bókin
snertir við lesanda sínum og býður
honum bæði eitthvað eldgamalt og
annað alveg glænýtt.
Sameinar sannleikann og frelsið
Einlæg „Skáldleg afbrotafræði er einlæg og stórskemmtileg saga sem veitir
lesandanum innsýn í veröld sem var, með gleraugum nútímans,“ segir um
nýja skáldsögu Einars Más Guðmundssonar sem áritar hér bókina.
Skáldsaga
Skáldleg afbrotafræði
bbbbn
Eftir Einar Má Guðmundsson.
Mál og menning, 2021. Innbundin, 232
bls.
RAGNHILDUR
ÞRASTARDÓTTIR
BÆKUR
Á
sdís Halla kynntist fjöl-
skyldu blóðföður síns á
fullorðinsárum með eftir-
minnilegum hætti sem
hún hefur skrifað um bækur. Þegar
hún byrjaði að grúska í ættar-
gögnum blasti við þögnin ein um
bróður langalangafa hennar, Móritz
Halldórsson (1854-1911). Hann var
eitt sex barna Halldórs Kr. Friðriks-
sonar (1819-1902) yfirkennara í
lærða skólanum og konu hans, Char-
lotte Caroline Leopoldine Degen
(1826-1911). Móritz hlaut fangelsis-
dóm í Danmörku
og í bókinni er ævi
hans lýst nánast í
skáldsöguformi en
rækilega stutt
heimildum; nokkr-
ar persónur og
viðburðir eru
skálduð í þágu frá-
sagnarinnar og
samtöl reist á lík-
um í krafti skjala og annarra gagna;
Móritz segir sjálfur söguna. Mikil al-
úð og þrautseigja hefur verið lögð í
öflun heimilda. Alllangur bálkur er í
bókarlok til þess að gera grein fyrir
þessari aðferð við ritun sögunnar,
277-323, með myndum af fólki og
stöðum, og mér finnst sá kapall
ganga upp. Frásögnin heldur manni
við efnið og er trúverðug.
Móritz gekk í lærða skólann og
lauk þaðan stúdentsprófi, sigldi síð-
an til náms í læknisfræði í Höfn, bjó
á garði og deildi herbergi með Páli
Briem, síðar lögfræðingi og amt-
manni. Finnur Jónsson félagi þeirra
kemur mikið við sögu, þjarkur mikill
á akri norrænna fræða þegar fram
liðu stundir; þeir Móritz kvæntir
systrum. Hugmyndaflug Finns var
„eins og fuglshreiður í desember.
Yfirgefið og grátt“ segir á einum
stað (61). Móritz var í flokki stúd-
enta sem kenndu sig við Velvakanda
og bræður hans og voru róttækir í
sjálfstæðismálum og deildu hart á
embættismenn hér heima, kóng og
kerfið allt. Það kom honum í koll því
enga stöðu fékk Móritz á Íslandi og
gerðist þá læknir í Kaupmannahöfn
og var vel látinn. Meðal annarra
verka var hann kallaður út á fóstur-
heimili fyrir börn og skrifaði þá lyf-
seðil fyrir þau ef með þurfti. Lýsing-
arnar á aðbúnaði barnanna eru
skelfilegar og ekki var allt sem sýnd-
ist. Forstöðukonan tók við börnum
gegn greiðslu, oft frá efnamönnum
sem vildu ekki sjá óvelkominn
króga. Einhver gerði lögreglu við-
vart og þá kom í ljós að allmörg börn
höfðu verið drepin, vísast milli 10 og
20, kannski fleiri. Frú Rasmussen
forstöðukona hengdi sig áður en
tókst að handtaka hana og í blaði var
heimilið kallað Englaverksmiðjan í
ljóði! Þetta var fjöldamorð.
Móritz dróst inn í rannsóknina
vegna þess að hann hafði eytt fóstri
hjá konu sem dvaldist hjá frú Ras-
mussen. Móritz var tregur til verks-
ins því hún var langt gengin en hann
lét til leiðast. Fóstureyðingar voru
bannaðar en Móritz blöskraði hins
vegar sá tvískinnungur sem tröllreið
samfélaginu, að banna fóstureyð-
ingar en virða börnin einskis þegar
þau voru fædd og fátækar ungar
stúlkur áttu þess engan kost að ala
fyrir þeim önn. Maren Rasmussen,
systir forstöðukonu, fékk 16 ára
dóm, Móritz var dæmdur í þriggja
ára betrunarhússvinnu 1891 eftir að
hafa setið ár í gæsluvarðhaldi. Hon-
um sveið að vera bendlaður við
fjöldamorðin. Líklega var dómurinn
harðari vegna þess að forstöðukonan
svipti sig lífi og varð ekki refsað.
Heimurinn hrundi. Hann sat inni í
Vridløselille, fangi nr. 64, þar sem
menn voru því sem næst í einangrun
allan sólarhringinn og áttu að læra
að iðrast. Matur einhæfur. Tvisvar
messa á sunnudögum. Nýja testa-
mentið í klefum. Allir lögðust á eitt
að fá hann náðaðan í tilefni gullbrúð-
kaups Kristjáns IX og Lovísu 1892
og það heppnaðist en skilyrðin voru
ströng: hann yrði strax að fara úr
landi og stíga aldrei aftur fæti á jörð
í danska heimsveldinu. Nellemann
ráðherra var ekki hlýtt til fangans.
Móritz fór vestur um haf, settist að í
N-Dakota, þangað kom konan með
börnin tvö sem fædd voru og þar
bættust fjögur við. Hann var vinsæll
læknir, en barn í fjármálum eins og
sagt var þannig að þrátt fyrir glæsta
umgerð þá átti hann ekkert þegar
hann lést 1911. Brugðið er upp
myndum úr daglegu lífi þar vestra.
Móritz leið eins og hann væri útlæg-
ur. Sárast þótti honum líklega að
Velvakendur vinir hans virtust nær
allir hafa snúið við honum baki og
andstæðingarnir í Höfn komnir í fín
embætti í Reykjavík, Tryggvi Gunn-
arsson, Hannes Hafstein o.fl. Þetta
er grimm örlagasaga þar sem ein-
manaleiki og vonbrigði eru leiðar-
stef. Jóhanna, dönsk kona Móritz,
hafði bein í nefi en var þó oft á nálum
vestur í Ameríku, óttaðist jafnan að
Móritz léti samvisku ráða en ekki
lög.
Ásdís Halla skrifar af festu og ein-
lægni, dregur upp trúverðugar
myndir af umhverfinu, hvort sem er
í Reykjavík, Kaupmannahöfn eða
Ameríku. Á nokkrum stöðum er
óheppileg endurtekning orða, t.d.
„ekki fór dult að þarna fór …“ (65);
sleppt …sleppt … (146) o.s.frv. Oft
er minnst á elítuna sem ég felli mig
ekki við, orðið var naumast komið í
málið á sögutíma, en menn töluðu
hikstalaust um klíku eða klikku,
jafnvel yfirstétt. Mér er tamt að
nota praxís í karlkyni, en í sögunni
er það kvenkynsorð, kannski af því
að Móritz skrifar orðið þannig í
bréfi. Orðabók háskólans hefur orðið
í karlkyni. Mislingasumarið 1882
heyrðist „grafómur klukkna“ (99).
Þetta má orða betur. En þetta eru
smámunir þegar á heildina er litið.
Morgunblaðið/Ásdís
Höfundurinn „Ásdís Halla skrifar af festu og einlægni [og] dregur upp trú-
verðugar myndir af umhverfinu,“ segir rýnir um bók hennar, Læknirinn í
Englaverksmiðjunni. „Mikil alúð […] hefur verið lögð í öflun heimilda.“
Fangi nr. 64
Ævisaga
Læknirinn í Englaverksmiðjunni
bbbmn
Eftir Ásdísi Höllu Bragadóttur.
Veröld 2021. Innbundin, 323 bls.
SÖLVI
SVEINSSON
BÆKUR
Kristín Þorkels-
dóttir hönnuður
heldur á morgun,
sunnudag, kl. 13
fyrirlestur í
Hönnunarsafni
Íslands í Garða-
bæ. Mun hún
fjalla um hönnun
sína á íslensku
peningaseðl-
unum sem hún
vann ásamt Stephen Fairbairn.
Að baki hönnuninni liggja rann-
sóknir, pælingar og skemmtilegar
sögur sem, eins og segir í tilkynn-
ingu, Kristín er meistari í að gæða
lífi.
Sýning á afrakstri ævistarfs
Kristínar á sviði fjölbreytilegrar
hönnunar stendur nú yfir í Hönn-
unarsafninu, Garðatorgi 1, og á
dögunum kom út bók í tengslum við
sýninguna. Fyrirlesturinn fer fram
inni á sýningunni og aðgangur er
ókeypis. Grímuskylda er og skrán-
ing í anddyri nauðsynleg.
Kristín
Þorkelsdóttir
Kristín segir frá
hönnun seðlanna
Þuríður Sigurð-
ardóttir mynd-
listarkona opn-
aði í gær, föstu-
dag, sýningu á
nýjum mál-
verkum í sýning-
arrými í anddyri
tónlistarhússins
Hörpu. Um
myndefni verk-
anna segir Þur-
íður: „Búrfellsgjá í Garðabæ er mér
innblástur og yrkisefni á þessari
sýningu sem ég nefni Veggi. Ef þið
hafið gengið um gjána kannist þið
við veggi hennar sem eru svo ótrú-
leg smíð frá náttúrunnar hendi, far-
vegur hrauns sem rann þarna fyrir
um 8.000 árum og skildi eftir sig
þessa breiðgötu … Þar fann ég frið
frá linnulausum tíðindum af heims-
faraldrinum og naut einverunnar
án þess að finnast ég einangruð.“
Þuríður
Sigurðardóttir
Veggir Þuríðar
sýndir í Hörpu