Fréttablaðið - 14.01.2022, Blaðsíða 8

Við vitum
miklu
meira en
áður um
hvað
veldur
vanlíðan.
Sóley Tómas-
dóttir, kynja- og
fjölbreytileika-
fræðingur
Það er
hægt – og
eðlilegt að
mínu mati
– að segja
„forsætis-
ráðherrann
er mjög
snjöll“ en
ekki „Katr-
ín er snjöll
forsætis-
ráðherra“.
Eiríkur Rögn-
valdsson, pró-
fessor emeritus
í íslenskri mál-
fræði
Björn
Þorláksson
bth
@frettabladid.is
Hvenær segir maður maður
og hvenær fólk? Eða ætti
spurningin að vera: Hvenær
segir fólk maður? Íslenskan
byggir á karllægum stofni
en krafa er um að hún láti af
valdi sínu, þjóni öllum not-
endum og útiloki engan.
SAMFÉLAG „Nær öllu Sjálfstæðisfólki
líst vel á ríkisstjórnina“.
Þannig var fyrirsögn forsíðu-
fréttar Fréttablaðsins 15. desember
síðastliðinn. Fyrir nokkrum árum
hefði fyrirsögnin án efa verið: „Nær
öllum Sjálfstæðismönnum líst vel á
ríkisstjórnina“.
Hræringarnar miða að þeirri
hugsun að jafna rétt manna á
millum, fólks á millum, auka kyn-
hlutleysi í íslenskri tungu. Eiríkur
Rögnvaldsson, prófessor emeritus
í íslenskri málfræði, segir ýmsar
sögulegar ástæður fyrir því að
íslenskan sé karllægt tungumál.
„Sem dæmi segjum við: Allir vel-
komnir en ekki öll velkomin. Þetta
má meðal annars rekja til indóevr-
ópska tungumálsins þar sem ekki
var til kvenkyn. Það var til eitthvað
sem við getum kallað samkyn, for-
vera karlkynsins. Síðan þróuðust
kvenkynsmyndir,“ segir Eiríkur.
Ýmis starfsheiti í íslenskunni
enda á -maður. Flugmaður – sjó-
maður. Það tengist að sögn Eiríks
þeirri staðreynd að áður fyrr gegndu
karlar fyrst og fremst viðkomandi
störfum. Með öðrum orðum eru
bæði málsögulegar og félagslegar
aðstæður fyrir því að íslenskan er
karllægt tungumál.
Í kringum 1970 lögðu rauðsokkur
hér á landi áherslu á að konur væru
líka menn. Seinna, upp úr 1990, fóru
sumar konur að leggja áherslu á sér-
stöðu kvenna. Þær fóru fram á jafn-
stöðu á móts við karla, vildu ekki
ganga inn í karlaheiminn. Þá hefur
mikil umræða orðið um kynsegin
fólk og réttindi þess hóps.
„Ég sé enga sérstaka hættu á
að menningararfur tungumáls-
ins okkar glatist þótt kröfur komi
fram um aukið kynhlutleysi,“ segir
Eiríkur.
Snorri skrifaði um landsfólk
Hann bendir á að sumir hafi
hneykslast á orðum sem skotið hafi
upp kollinum eins og „björgunar-
fólk“ og „hestafólk“. „En þetta er
ekki nýtt,“ segir hann. „Í Heims-
kringlu talar Snorri Sturluson oftar
um landsfólk en landsmenn. Ég sé
ekki að það verði nein málspjöll
þótt „maður“ falli út á sumum stöð-
um í málnotkun og „fólk“ sé notað
í staðinn.“
Enda tala fyrirsagnir fjölmiðlanna
sínu máli. Þjóðin breytist smám
saman úr mönnum í fólk.
Enginn verði út undan
Sóley Tómasdóttir, kynja- og fjöl-
breytileikafræðingur, telur að eftir
föngum eigi Íslendingar að reyna
að temja sér að tala um fólk fremur
en menn. Krafan um breytingar á
íslenskri tungu snúist ekki endi-
lega um að tungan verði kynhlut-
laus, ekki fremur en að femínismi
snúist um að við eigum öll að verða
eins. Krafan byggi fremur á að við
tölum til þess hóps sem um ræðir
hverju sinni. Þannig hafi nýyrðið
inngilding, þýðing á inclusion, rutt
sér til rúms.
„Við viljum vera „inklúsíf“ í um-
ræðunni. Þá verðum við að gera ráð
fyrir að fólki finnist að við séum að
tala til þess,“ segir Sóley.
Hún rifjar upp að þegar hún tók
þátt í stjórnmálastarfi hafi enda-
laust verið talað til hennar sem
karls. „Jæja, strákar, hvað segiði?
Eru allir með?“ Endalaust hafi verið
talað um hópinn sem hún var í sem
karlahóp. Það hafi ýtt undir þá hug-
mynd að hún teldist ekki alvöru
stjórnmálamanneskja.
„Tungumálið er hluti af öllu hinu
sem segir fólki hvort það tilheyri
fólki eða ekki í samfélaginu.“
Sóley segir að við getum rætt
hvort tungumálið eigi að vera heil-
agt og óskert en íslensk tunga þróist
af því að samfélagið þróist.
„Við vitum miklu meira en áður
um hvað veldur vanlíðan og jaðar-
setningu. Eitt af því er karllægt
tungumál. Og af því við vitum þetta,
þá skiptir máli að við leggjum okkur
fram um að laga það.“
Varðandi „menn“ og „fólk“ segir
Sóley að ef manni sé skipt út fyrir
fólk virðist sem útkoman verði
misþjál. „Íþróttafólk“ þyki núorðið
gott og gilt orð en önnur orð eins
og þingfólk eða lögfólk eigi lengra
í land. Skýringin gæti verið að sum
þessara orða eigi sér karlsögulegri
rætur en önnur. Eftir því sem konur
verði meira áberandi í íþróttum sé
auðveldara að tala um íþróttafólk.
Erfiðara sé enn að tala um „lög-
fólk“, sennilega vegna þess að ímynd
stéttarinnar sé enn ansi karllæg í
hugum fólks.
„Við getum allt, þetta er ekki eins
erfitt og f lókið og andstæðingar
framfara vilja meina,“ segir Sóley.
„Það er ótrúlega margt sem við
höfum breytt í íslenskri tungu í tím-
ans rás, helsta fyrirstaðan er íhalds-
öf l, fólk sem þráast við og segir
endalaust að konur séu líka menn.
Ef við þyrftum ekki að eyða orkunni
í að svara því endalaust gæfist meiri
tími til jákvæðra umbreytinga.“
Ráðherrann er snjöll
Ólíkar skoðanir eru meðal íslensku-
fólks og máláhugamanna á hvort
málfræðin eigi að taka mið af fornri
tíð eða samtímanum. Eiríkur segir
að í mæltu og skrifuðu máli sé nú
meira hugað að merkingarlegu sam-
ræmi á kostnað hins málfræðilega.
Það finnist honum í góðu lagi.
„En það skiptir máli hvernig setn-
ingagerðin er. Það er hægt – og eðli-
legt að mínu mati – að segja „forsæt-
isráðherrann er mjög snjöll“ en ekki
„Katrín er snjöll forsætisráðherra“.“
Auk karllægninnar eru dæmi um
meiðandi orð sem nánast hefur
kerfisbundið verið útrýmt, ekki
síst í fjölmiðlum. „Kynvilla“ er eitt
dæmi. Fyrir nokkrum árum varð
umræða um hvort höfundi Reykja-
víkurbréfs Morgunblaðsins væri
stætt á að tala um „múlatta“.
„Svona hræringar eru eðlilegar
þegar alls kyns hópar sem áður voru
undirokaðir eða faldir stíga fram og
krefjast réttinda til jafns við aðra.“
Tungumál hvers tíma lýsi leynt
eða ljóst einhvers konar innri valda-
kerfum og viðhorfum.
„Við sitjum uppi með gamlan
orðaforða sem er í sjálfu sér gott, því
hann viðheldur sögulegu samhengi
málsins sem flestir telja æskilegt,“
segir Eiríkur.
Íslenskan ekki í einkaeigu
„En það sem skiptir líka máli er að
tungumálið verður að þjóna mál-
notendum á hverjum tíma. Ef mál-
notendum finnst að tungumálið
geri ekki ráð fyrir þeim, jaðarsetji
eða útiloki hóp þeirra og bjóði ekki
upp á að tala um þá nema með óvið-
eigandi orðum, þá er það ekki gott.
Það gengur ekki ef við erum svo
upptekin af því að vernda tungu-
málið sem menningararf að við
gleymum að tungumálið þarf að
þjóna málnotendum.“
Málnotendur þurfi að átta sig á
að við eigum íslenskuna saman.
„Enginn á einkarétt á íslensk-
unni, hún þarf að þjóna okkur
öllum.“ n
Íslenska þjóðin að breytast úr mönnum í fólk
Málnotendur
þurfa að átta sig
á að við eigum
íslenskuna
saman. Enginn
á einkarétt á
íslenskunni,
segir Eiríkur
Rögnvaldsson
prófessor emer-
itus. Hræringar
skekja tungu-
málið og tengist
það völdum og
valdakerfum.
Umburðarlyndi
er sagt lykil-
hugtak.
FRÉTTABLAÐIÐ/
SIGTRYGGUR ARISóley Tómasdóttir hefur upplifað hvernig tungumálinu var beitt til að sýna
henni að hún væri ekki alvöru stjórnmálamanneskja. MYND/AÐSEND
Úr fróðleiksbrunni Eiríks
Í Heimskringlu talar Snorri oftar um landsfólk en landsmenn, og
hann talar líka um bóndafólk, byggðarfólk, býjar fólk, bæjarfólk,
fátækisfólk, fjölkynngisfólk, hernaðarfólk, illþýðisfólk og innan-
landsfólk – að ógleymdu mannfólkinu sem byggir kringlu heimsins.
Orðin iðnaðarfólk og sjófólk voru notuð á 19. öld – og svo mætti
lengi telja.
„Það er nákvæmlega ekkert að því að fólk sem svo kýs noti þessi
orð, en öðrum er að sjálfsögðu frjálst að halda sig við hefðbundnari
orð,“ segir Eiríkur.
8 Fréttir 14. janúar 2022 FÖSTUDAGURFRÉTTABLAÐIÐFRÉTTASKÝRING FRÉTTABLAÐIÐ 14. janúar 2022 FÖSTUDAGUR