Fylkir - 01.12.2022, Qupperneq 8

8 FYLKIR - jólin 2022
°
°
erfið veikindi. Þau Óskar og Val-
gerður skildu eftir rúmlega ára-
tugs sambúð. Valgerður flutti til
Rekjavíkur og andaðist þar fjörutíu
og átta ára gömul. Fyrir átti hún
dótturina Matthildi Eiríksdóttur
(f. 1967), hún bjó í Eyjum þar til
fyrir fjórum árum, nú býr hún í
Reykjanesbæ og á fjögur börn.
Matthildur var þriggja ára þegar
hún flutti á Höfðann með móður
sinni. Hún lítur á Óskar sem fóstra
sinn og ber honum mjög gott orð.
Síðustu ár, eftir að hún flutti upp á
land, hefur hún oft litið til Óskars
og fylgst með honum. Óskar segir
að hún hafi sýnt sér mikla ræktar-
semi. Síðastliðið sumar fóru þau
saman til Eyja og settu legstein á
leiði Pálma Freys.
„Vegabréf fuglanna“
Kerfisbundnar fuglamerkingar
komu fyrst til tals árið 1866. Stung-
ið var upp á því að festa marglita
þræði við algenga farfugla. Margir
efuðust um gagnsemi þessa
og það var ekki fyrr en 1899 að
áformum var hrint í framkvæmd.
Daninn Christian Mortensen, sem
lagði stund á guðfræði og læknis-
fræði, vafði álmerkjum um fætur
156 starra í Viborg og nágrenni.
Merkin voru númeruð og sýndu
hvar fuglunum var sleppt. Flestir
fuglanna náðust síðar og sönnuðu
gildi kerfisbundinna merkinga.
Mortensen hlaut síðan styrk frá
Carlsbergsjóðnum til að hefja
stórtækari merkingar. Í lokin sendi
hann sjóðnum greinargerð þar
sem sagði: „Ég hef varið mestum
frítíma mínum síðastliðin fimmtán
ár til þess að varpa ljósi á ferðir far-
fuglanna okkar.“
Fuglamerkingar hér á landi hófust
árið 1921. Þær voru á vegum Dan-
ans Peter Skovgaard sem stofnaði
samtökin Dansk Ornitologisk For-
ening og gaf út ritið Danske Fugle
þar sem birtar voru niðurstöður
merkinga. Þá voru fjölmargir liðs-
menn fengnir til að merkja fugla í
ýmsum héruðum landsins, meðal
annars Þingeyingurinn Konráð
Vilhjálmsson sem greindi frá verk-
efninu í tímaritinu Degi árið 1930.
Fyrsti fuglamerkingamaðurinn var
Gunnar Juul lyfjafræðingur á Ísa-
firði.
Svo var það Finnur Guðmunds-
son fuglafræðingur hjá Náttúru-
gripasafni Íslands sem gerðist
helsti hvatamaður fuglamerkinga
á Íslandi. Árið 1932 gaf hann út
bæklinginn „Leiðbeiningar um
fuglamerkingar“ þar sem hann
fjallaði um farfugla, það sem vitað
væri um ferðir þeirra og hvernig
standa ætti að fuglamerkingum.
Finnur stýrði fuglamerkingum frá
1941 til 1978 en þá tók Ævar Pet-
ersen við keflinu. Finnur var dug-
legur að laða að sér öfluga og sam-
viskusama liðsmenn til að annast
fuglamerkingar, sem ekki voru á
allra færi: „þýðingarlaust er að taka
slíkt starf að sér, nema menn séu
reiðubúnir að fórna nokkrum tíma
og fyrirhöfn til starfsins. Menn
ættu yfirleitt ekki að taka að sér
merkingar, nema þeir treysti sér
til að merkja nokkra tugi fugla á
ári.“ Merkin voru dýr, takmarkaður
fjöldi var í boði og tryggja þurfti
skilvirka notkun: „Framvegis verð-
ur ... ekki hægt að leyfa mönnum
að liggja árum saman með merkja-
birgðir á þess að merkja nokkurn
fugl.“ Ef Finnur hafði einhverjar
efasemdir um dugnað og sam-
viskusemi Óskars Sigurðssonar,
sem gekk til liðs við hann sama ár
og þessi orð voru rituð, sannfærð-
ist hann fljótt.
Óskar tekur til starfa,
„undir lögaldri“
Einn góðan verðurdag árið 1952
hittust þeir Óskar og Friðrik Jes-
son, ljósmyndari, kennari og
náttúrufræðari, hjá Lyngfelli við
Breiðabakka. Friðrik var þar við
myndatökur. Hann hafði kennt
Óskari leikfimi og þeir tóku spjall
saman, „náttúrlega mest um fugla,”
segir Óskar. „Ég fór að spyrja hann
um fuglamerkingar, ég hafði rekið
augun í grein um efnið. Eitthvað
vakti áhuga hjá mér. Skömmu
seinna fékk ég bréf frá Finni. Það
kom mér á óvart og ég á það enn-
þá. Ég var ekki kominn á lögaldur,
leiðbeiningar Finns gerðu ráð fyrir
að þeir sem önnuðust merkingar
væru orðnir sextán ára, en ég var
aðeins fimmtán ára.“
Það varð úr að Finnur sendi Óskari
merki, eitt hundrað stykki á kippu
af hverjum stærðarflokki með
hlaupandi númerum. „Maður fékk
engin tól eða tæki, aðeins merk-
in og bækling um hvernig maður
ætti að bera sig að. Annars varð
ég að læra af reynslunni.“ Óskar
minnist þess þegar hann merkti
fyrsta fuglinn, 5. maí 1953; það var
lundi sem hann veiddi í Höfðan-
um. „Hann var svo taugaveiklaður
að hann titraði, hann hefur smitast
af mér, fundið að ég titraði sjálfur.”
En fljótlega vandist þetta. Eftir-
væntingin og spennan boðuðu
farsælan og ánægjulegan feril.
Óskar átti samleið með öðrum
kunnum sjálfmenntuðum náttúru-
fræðingi, Hálfdáni á Kvískerjum.
Hann var líka fimmtán ára þegar
hann tók að merkja fugla á sínum
heimaslóðum. Þeir Hálfdán urðu
kunningjar, kynntust á vertíð í Eyj-
um. Báðir funduðu þeir með Finni
Guðmundssyni árið 1957, það
voru fyrstu kynni
Óskars af Finni.
Finnur var þá að
búa sig undir ferð
ásamt Hálfdáni út
í Hellisey, en það
gaf ekki. Þrem-
enningarnir tóku
tal saman á Hótel
Berg við Heima-
götu 4. Ég hef
þá verið skammt
undan, átta ára
gamall, á Bólstað
við Heimagötu
18. Skelfing hefði
verið gaman að
vera fluga á vegg
á þessum sögulega fundi!
Alls merkti Óskar 91.695 fugla,
af um fjörutíu tegundum, mest
lunda, fýl og snjótittling; helst
vildi hann hafa náð 100.000 fugl-
um. Það hefðu verið skemmtileg
vertíðarlok. Síðustu fuglarnir sem
hann merkti voru tvær skrofur, í
september 2014. Hvað rak hann til
þessa annasama verkefnis vetur,
sumur, vor og haust í rúmlega sex
áratugi, meðfram krefjandi verk-
efnum fyrir Veðurstofu Íslands?
Laun Óskars voru ánægjan við
veiðarnar, en ekki síður endur-
heimtur merkjanna og vitneskjan
sem þær færðu. Árið 1955 hafði
hann spurnir af silfurmáfi sem
hann hafði merkt. Finnur ritaði
Óskari bréf, dagsett 14. ágúst,
þar sem segir: „Hér er ein endur-
heimt, sem mér hefur nýlega
borist tilkynning um: Silfurmáfur
(Larus argentatus). Merktur sem
ungi 16.7.1954 í Stórhöfða í Vest-
mannaeyjum. – Skotinn 6.7.1955
á Vágsfirði í Suðurey í Færeyjum.“
Það voru skemmtileg tíðindi,
„fyrsti sigurinn.” „Það ýtti náttúr-
lega undir þegar maður fór að fá
svoleiðis,“ segir Óskar, „að fá fregn-
ir af merkjunum.“ Óskar frétti ekki
af endurheimt silfurmáfsins fyrr
en fimm vikum eftir að hann var
skotinn, en það mátti teljast gott.
Það tók sinn tíma að koma bréf-
um á milli landa og svo var hitt
að „Finnur hafði í mörg horn að
líta, vann mest einn, tók bréf úr
bunkanum eftir hentisemi.“ Ann-
ar sigur vannst þegar Óskar hafði
spurnir af lundapysju, sem hann
hafði merkt, hún veiddist við Ný-
fundnaland. Finnur Guðmunds-
son bar honum fregnirnar, þá eins
og endranær.
Endurheimtur fuglanna sem
Óskar merkti voru um 10.000.
Heimturnar segja mikið um ferðir
og aldur fuglanna. Lundapysjan
fer til að mynda oft vestur til Ný-
fundnalands á fyrsta hausti. Ferða-
lagið virðist taka um sex vikur.
Lundar sem Óskar merkti skiluðu
sér víða, í Faxaflóa
og Breiðafirði, Ló-
fóten í Norður-Nor-
egi, Færeyjum og
Frakklandi. Fýll sem
Óskar merkti árið
1970 kom í fiskinet
árið 2011, hann hef-
ur því orðið minnst
fjörutíu og eins árs.

Lundamerkingar
Lundamer k ingar
skipuðu sérstakan
sess í starfi Óskars.
Hann talar um fjóra
flokka: gamla lunda
í holu, pysjur í holu, fugla veidda í
háf (bæði geldfugla og varpfugla)
og flugpysjur sem lenda inn í bæ í
Eyjum. Stundum náði Óskar hann
þremur kynslóðum, fullorðinn
fugl og pysja voru saman í holu
og síðan nokkrum árum síðar náði
hann „pysjunni“ sem þá var með
sína pysju. Fuglarnir virtust vera
í sömu holunum ár eftir ár eða á
svipuðum stað í fjölmennri byggð-
inni: „Ég byrjaði yfirleitt að merkja
neðst í brattri byggðinni og fikraði
mig upp. Það hefði verið erfiðara
að ganga niður á við. Ár eftir ár
var fuglinn á svipuðum slóðum,
númerin kölluðust á. Þau hækk-
uðu jafnan eftir því sem ofar dró.“
Hundruð fugla voru í byggðinni í
Höfðanum.
Óskar stakk hendinni inn í hol-
una, teygði sig inn í hana og greip
í nefið á lundanum svo hann biti
hann ekki og dró hann út. Ekki
var hægt að draga hann á fót-
unum, vængirnir rækjust þá í
holuveggina og gætu skaddast
og fuglinn skeflst. Lundinn gat
sér enga björg veitt. „Ég stakk
hausnum á fuglinum í poka, hafði
fuglinn á hvolfi og merkti fótinn.
Fuglinn var stilltur þegar hann var
í pokanum, hann sá ekkert út. Svo
sleppti ég fuglinum aftur inn í hol-
una. Það var reglan, að sleppa ekki
Alls merkti Óskar 91.695 fugla,
af um fjörutíu tegundum, mest
lunda, fýl og snjótittling; helst
vildi hann hafa náð 100.000
fuglum. Það hefðu verið
skemmtileg vertíðarlok. Síðustu
fuglarnir sem hann merkti voru
tvær skrofur, í september 2014.
Bréf Finns Guðmundssonar til Óskars, dagsett 14. ágúst 1955.
Óskar að merkja rituunga. Ljósmynd: Kristján Egilsson.
Veggmyndir heima hjá Óskari á Selfossi. Ljósmynd: höfundur.