Fylkir - 01.12.2022, Side 32

FYLKIR - jólin 2022
°
°
32
Hinn 13. maí sl. fór fram í Hólavalla-
garði við Suðurgötu í Reykjavík
látlaus en óvenjuleg athöfn. Í sól-
bjartri vorblíðu við leiði Þorsteins
Jónssonar, bónda og alþingis-
manns frá Nýjabæ í Vestmanna-
eyjum, voru saman komnir fáeinir
Vestmanneyingar, þar á meðal
hempuklæddur prestur, sr. Ólaf-
ur Jóhann Borgþórsson, blaða-
maðurinn Guðni Einarsson frá
Arnarhól og ljósmyndari, Kristinn
Magnússon. Arnar Sigurmunds-
son, formaður bakvarðahóps
Safnahúss, gerði grein fyrir að-
draganda athafnarinnar en síð-
an las presturinn Guðs orð og
blessaði minningu Þorsteins
bónda. Ljósmyndarinn tók margar
myndir. Guðni blaðamaður sagði
frá athöfninni í Morgunblaðinu
nokkrum dögum seinna.
Að morgni þessa dags var leg-
steinn settur á leiði Þorsteins
sem hvílir þar í garðinum fjarri
heimahögum sínum og hafði gert
í 136 ár. Legsteinninn var ekki nýr
heldur hafði hann verið settur á
nýtekna gröfina 1886 og legið þar
óhreyfður í tæp 90 ár. Um 1970 var
steinninn hins vegar tekinn upp af
leiðinu í Hólavallagarði og fluttur
á Byggðasafnið í Vestmanneyjum.
Þar lá hann óskráður og öllum
gleymdur þar til í nóvember 2021
þegar munir úr safninu voru fluttir
í geymslu í syðsta Tangahúsið við
höfnina.
„Við stóðum þarna, ég og Stef-
án Jónasson, fyrrverandi bæjar-
fulltrúi, og vorum að skoða nýju
geymsluna þegar ég rek augun í
að á vörubretti í nokkurri hæð lá
steinn og skagaði dálítið út. Við
báðum um að brettið yrði tekið
niður svo að hægt væri að skoð-
að steininn betur. Þá kom í ljós
að þetta var legsteinn Þorsteins
Jónssonar alþingismanns sem var
fæddur 1840 og dáinn 1886.
Steinninn var furðu heillegur
og grafskriftin sæmilega læsileg.
Steinninn var tekinn til hliðar, dytt-
að að honum og farið að kanna
hverju það sætti að hann væri á
safni í Eyjum, óskráður, en ekki á
gröf Þorsteins í Hólavallagarði í
Reykjavík. Um það vissi enginn né
heldur var auðvelt að fá á því skýr-
ingu.
Það flækti málið að tveir menn
með sama nafni, Þorsteinn Jóns-
son, höfðu verið þingmenn Vest-
manneyinga á 19. öld. Annar
þeirra var Þorsteinn læknir í Land-
lyst, stundum kallaður „Eyjajarl“
því hann var sagður ráða öllu í
Vestmannaeyjum í um 40 ár, frá
því að hann kom þangað 1865.
Læknirinn fluttist hins vegar frá
Eyjum 1905 og lést í Reykjavík
þrem árum seinna. Kista hans var
þá flutt til Vestmanneyja og Þor-
steinn læknir er jarðsettur í Landa-
kirkjugarði. Fallegur steinn er á
leiði hans þar.
Þorsteinn bóndi í Nýjabæ dó í
Reykjavík að loknum þingstörfum
1886. Kista hans var ekki flutt til
Vestmannaeyja heldur jarðsett í
Hólavallagarði í Reykjavík.
Þeir alnafnar, báðir þingmenn
Vestmanneyinga, hvíla því hvor
á sínum stað, Þorsteinn bóndi,
sem bjó í Eyjum, í Hólavallagarði
í Reykjavík, en Þorsteinn lækn-
ir, sem var fluttur til Reykjavík-
ur, er grafinn í Eyjum. Björn Th.
Björnsson, sem skrifaði bókina
M i n n i n g a r m ö r k
í Hólavallagarð,
ruglaðist til að
mynda á þessum
Þorsteinum Jóns-
sonum.
Þegar leg-
steinninn fannst
var fyrsta tilgáta
manna sú að
steinninn hefði
orðið innlyksa í
Vestmannaeyjum
því að hann var
ekki skráður með
munum safnins.
E.t.v. hefði hann
verið höggvinn í
Danmörku, send-
ur þaðan til Eyja
en aldrei kom-
ist lengra, ekki á
leiði Þorsteins í
Hólavallagarði í
Reykjavík því að
engir voru afkom-
endur. Og ekki
væri til siðs að legsteinar væru
teknir af leiðum nema yfir þau
væri þau væri slétt; svo var ekki
um leiði Þorsteins í Reykjavík.
Leitað var til Þórs Magnússon-
ar, fyrrverandi þjóðminjavarðar,
og voru honum sendar myndir
af steininum og hann beðinn um
að svara því hvort steinninn væri
íslenskur eða danskur. Þór sagði
m.a.: „… lauslega athugað virðist
mér sem steinninn hljóti að vera
íslenskur, og höggvinn af hagleiks-
manni, ekki lærðum steinsmið, en
þeir voru hér reyndar fáir á þess-
um tíma“. Þór gat þó ekki giskað
á hvaða steinsmiður hefði verið
að verki, en íslenskur væri hann
því að steinninn „er illa til höggv-
inn á köntum að ofan og neðan,
ekki beinn yfir sem ætla mætti,
en hliðarnar eru þó beinar og vel
gerðar“. Sennilega væri þetta ís-
lenskur blágrýtissteinn og líklega
höggvinn í Reykjavík. „Dönsku
steinarnir voru yfirleitt lóðréttir og
oftast með burst að ofan og standa
á stærra stalli. Íslenskir steinar eru
flestir látnir liggja á leiðunum, og
ekki stórir, það er þeir sem höggn-
ir eru af hagleiksmönnum, ekki
lærðum steinsmiðum.“
Við þessi orð Þórs þótti ljóst að
legsteinn hefði verið á leiðinu í
Hólavallagarði í upphafi en síðar
komið til Eyja, hvernig sem á því
stæði. Sú niðurstaða fékkst stað-
fest við eftirgrennslan hjá kirkju-
verði í Hólavallagarð sem gat sýnt
fram á að legsteinninn hefði verið
á leiðinu árið 1965 samkvæmt leg-
staðaskrá.
Skýringin á öllu saman fékkst svo
þegar Hrefna Guðmundsdóttir á
Héraðsskjalasafninu fann bréf frá
Sigfúsi M. Johnsen til Þorsteins Þ.
Víglundssonar sem skrifað var 15.
jan. 1970.
Báðir voru þeir Sigfús og Þor-
steinn áhugamenn um vest-
manneyska sögu og létu sig varða
varðveislu menningarminja í Vest-
mannaeyjum eða ef minjarnar
tengdust Eyjum á einhvern veg.
Sigfús var fæddur og uppalinn í
Vestmannaeyjum, var bæjarfó-
geti 1940-1950 og skrifaði sögu
Vestmannaeyja í tveim þykk-
um bindum. Þorsteinn var Mjó-
firðingur, alinn upp á Norðfirði en
kom til Vestmannaeyja um 1930.
Hann hélt úti merku héraðsriti í
Vestmannaeyjum, Blik, á árun-
um 1936-1980 þar sem er saman
kominn mikill fróðleikur, að lang-
mestu leyti eftir hann sjálfan. Þor-
steinn Víglundsson var stofnandi
Byggðasafns Vestmannaeyja.
Af bréfinu að dæma hefur Þor-
steinn Víglundsson, þá forstöðu-
maður Byggðasafnsins, farið fram
á það við Sigfús að hann greiddi
fyrir því í Reykjavík að taka mætti
upp steininn yfir leiði Þorsteins í
Nýjabæ í Hólavallagarði og flytja
hann á Byggðasafnið í Vestmanna-
eyjum. Sigfús átti að afla til þess
tilskilinna leyfa. E.t.v. hefur hug-
myndin að þessum flutningi kom-
ið fram í samtölum þessara áhuga-
manna um sögu Vestmannaeyja
nokkru áður. Hvor þeirra var upp-
hafsmaður hennar er ekki unnt
að fullyrða, en ætlunin þeirra ver-
ið að steinninn yrði varðveittur
á Byggðasafninu og yrði þar til
sýnis og til halda á loft minningu
um hinn merka bónda í Nýjabæ,
hreppstjóra og alþingismann Vest-
manneyinga.
Slíkar róttækar og ævintýralegar
hugmyndir fengjust tæpast sam-
þykktar nú á dögum, en viðhorfin
voru önnur 1970, fyrir hálfri öld.
Sigfús nefnir í bréfinu að fá verði
leyfi fyrir flutningi legsteinsins,
sem víst verði auðfengið og bætir
við: „Hjörtur Guðmundsson yfir-
kirkjugarðsvörður hefur látið þá
ósk í ljósi, að þú talaðir við sig.“
Samkvæmt þessu er því líklegast
að legsteinninn hafi verið fluttur
til Vestmannaeyja skömmu fyr-
ir eldgosið að
ósk Þorsteins
V í g l u n d s s o n a r,
e.t.v. 1970 eða
1971, með aðstoð
og fyrirgreiðslu
Sigfúsar Johnsens.
Ekki virðist hafa
unnist tími til að
færa steininn inn
í aðfangaskrá
safnsins og þess
vegna hefur hann
orðið hornreka í
safninu í meira en
hálfa öld, allt þar
til hann fannst í
nóvember 2021.
Arnari og Kára
Bjarnasyni, for-
stöðumanni Safn-
heima, fannst
ekki annað koma
til greina en leg-
steinn Þorsteins
Jónssonar, bónda í
Nýjabæ, færi aftur
á þann stað þaðan
sem hann kom og þar sem hann
átti heima. Hafði Arnar samband
við Heimi Janusarson, kirkjuvörð
í Hólavallagarði, sem reyndist í
senn skilningsríkur og hjálpsamur.
Steinninn var fluttur til Reykjavíkur
og annaðist Þórarinn Sigurðsson í
Geisla flutninginn. Steininum var
skilað í aðalstöðvar Kirkjugarð-
anna í Fossvogi árla morguns
föstudaginn 13. maí og þar tók
Heimir kirkjuvörður og hans menn
við honum og komum honum fyr-
ir á leiði Þorsteins í Hólavallagarði
með lyftara sem kirkjugarðurinn
lét í té. Þegar Heimir hafi gengið
frá leiðinu, hreinsað til og snyrt
legstæðið svo að sómi væri að,
var efnt til þeirrar athafnar sem að
fram er getið.
Öll vinna við flutning og aðra
Legsteini skilað
Um Þorstein í Nýjabæ, gröf hans og minningarmark
Þorsteinn Jónsson, bóndi í
Nýjabæ í Vestmanneyjum, sem
hér liggur undir legsteini og
bíður lúðurhljóms á efsta degi,
var Mýrdælingur að ætt, frá
Sólheimum. Hann hefur mjög
sennilega, eins og margir aðrir
þar í sveitum, komið ungur til
Eyja í verslunarerindum og til
vertíðarróðra. Hann settist að í
Eyjum vorið 1861 og giftist þá
um haustið ekkjunni Kristínu
Einarsdóttur frá Vilborgarstöðum.
Hún var 23 árum eldri en hann,
hann 21 árs en hún 44 ára.
Úr Hólavallagarði í Reykjavík. Þegar legsteini Þorsteins hafði verið komið fyrir á leiði hans í garðinum
fór sr. Ólafur Jóhann Borgþórsson með blessunarorð og las úr Ritningunni. Á myndinni má sjá baksvið
Arnars Sigurmundssonar, Helga Bernódussonar og Ágústs Einarssonar. Ljósmynd: MBL/Kristinn Magnússon
Þorsteinn Jónsson (1840-1886), bóndi í Nýjabæ, hreppstjóri og
alþingismaður fyrir Vestmannaeyjar 1875-1886.
GREINARHÖFUNDUR:
HELGI
BERNÓDUSSON