Mímir - 01.06.1989, Side 48

a-setningarnar í (12)—(14) nokkuð örugglega
skiljast og lítil hætta væri á misskilningi, en
orðavalið er á einhvern hátt óvanalegt eða ó-
eðlilegt. Og það sem ekki er síður athyglisvert
í ljósi umfjöllunar Spenders (1980) og fleiri er
að í ensku er fullkomlega eðlilegt að nota orðið
man í sambærilegum tilvikum, reyndar sé ég
ekki betur en að það sé það eina sem til greina
gæti komið. Það er með öðrum orðum ein-
hver munur á merkinu íslenska orðsins maður
og enska orðsins man og það hefur eitthvað
með það að gera hvort þau eru bundin vísun
til karla eingöngu eða bæði karla og kvenna,
þ.e. tegundarinnar.
4 Könnun á notkun orðs-
ins maður
4.1 Kynning
Þó hér hafi ekki verið ætlunin að gera stóra
athugun á notkun orðsins maður í íslensku
hef ég þó gert svolitla tilraun til að átta
mig á henni. Ef vel ætti að vera og til
að fá fram niðurstöður sem mögulegt væri
að alhæfa eitthvað út frá um notkun fólks á
orðinu þyrfti að gera mjög víðtæka könnun
með hjálp segulbands, einkum með upptökum
á samræðum fólks úti í bæ. Það er erfitt að
koma slíkri könnun við þar sem nauðsynlegt
er að fólk viti ekki að verið er að taka upp og
mikið magn gagna þarf til að geta verið viss
um að næg dæmi um notkun orðsins fáist. Að
vísu væri hugsanlegt að fá einhver nýtileg gögn
með því að beita þeirri aðferð að fá fólk í viðtöl
undir einhverju því yfirskyni að það viti ekki
hvað í raun sé verið að athuga, en það er engu
að síður meira verk en svo að því verði við
komið að svo stöddu.
Eg fór hins vegar þá leið að athuga þetta
í ritmáli og notaði tölvutæknina mér til full-
tingis. Eg notaði tölvu til að hjálpa mér
við að finna öll dæmi um orðið maður í
fjórum bókum sem ég hafði aðgang að í tölvu-
tæku formi og eru hluti textasafns Orðabókar
Háskólans. Bækurnar eru: Sögur og Ijóð
eftir Ástu Sigurðardóttur, Sumar á F'lamb-
ards eftir Peyton í þýðingu Silju Aðalsteins-
dóttur, Margsaga eftir Þórarin Eldjárn og
Skilningstréð eftir Sigurð A. Magnússon. Hér
er ekki til athugunar notkun orðsins sem óá-
kveðið fornafn svo ég byrjaði á því að þurrka
út úr dæmasafninu þau tilvik þar sem um það
var að ræða.5 Eftir sátu 480 dæmi um notkun
orðsins maður sem nafnorð.
Er ég hafði prentað út þessi 480 dæmi
(setningar) um notkun orðsins maður settist
ég niður og reyndi að greina merkingu orðsins í
hverju tilviki. Eg skilgreindi þrjá flokkasem ég
flokkaði dæmin í eftir merkingu orðsins. Þeir
voru:
1. Orðið þýðir karlmaður, oftast notað til að
vísa til einstakra karla eða afmarkaðs hóps
karlmanna.
2. Tegundarheiti; merkingin vísar til mann-
skepnunnar almennt og oftast til beggja
kynja.
3. Orðið hefur nokkuð almenna merkingu —
jafnvel svipaða og í (2)—-en þó verkaði
hún þannig á mig að orðið vísaði í þessum
tilvikum frekar til karla almennt en beggja
kynja.
I síðasta hópinn fóru í raun að mestu leyti
dæmi sem ég var bara hreint ekki viss um í
hvaða flokki ættu heirna.
4.2 Niðurstöður
Af þeim 480 dæmum sem ég fann um notkun
orðsins maður í bókunum fjórum voru 240
dæmi, eða 50% allra dæmanna, um merk-
inguna sem lýst er í fyrsta flokknum hér að
framan, þ.e.a.s. alfarið var um vísun til karls
eða karla að ræða, þ.e. merkingin var svipuð
almennri merkingu orðsins karlmaður (ekki
hreystimerkingu þess). I annan flokk (þ.e.
maður vísaði til tegundarinnar óháð kyni)
féllu 166 dæmi, sem eru 34,6% dæmanna. Að
síðustu voru 74 dæmi (15,4%) semfélluí þriðja
flokkinn, þ.e. að merkingin væri óljós, en þó
frekar tengd körlum en konum. Þessar niður-
stöður sjást nánar í töflunni hér að neðan:
5Þetta þýðir að vísu ekki að ekki sé áhugavert í
þessu samhengi að velta fyrir sér notkun orðsins sem
óákveðið fomafn, en það er ekki til umræðu í þessari
grein.