Helgarpósturinn - 15.12.1983, Page 22

BOKMENNTIR
Kafka á íslensku
Franz Kafka:
Réttarhöldin
Astrádur Eysteinsson og
Eysteinn Þorvaldsson þýddu
Bókaútgáfa Menningarsjóds 1983
293 bls.
Hamskiptin
Hannes Pétursson þýddi
Idunn 1983
111 bls.
í ár hefur þess verið minnst víða um lönd
að öld er liðin frá fæðingu Franz Kafka. Slík
minningarár eiga vissulega til að hafa í för
með sér ieiðinda tilstand, einkum þegar
Iistamennirnir sem verið er að halda upp á
eru öllum gleymdir nema litlum hópi há-
skólamanna og áhugamanna um menning-
arsögu. Undan slíku þarf þó ekki að kvarta
í þessu tilviki. Franz Kafka er einn af áhrifa-
mestu snillingum aldarinnar og má segja að
svipað eigi við um hann og Shakespeare:
verk hans hafa markað óafmáanleg spor i
bókmenntasöguna og þó er vonlaust að
stæla hann, svo einstakur er hann á allan
hátt. Óræðir furðuheimar sagna hans laða
sífellt til sín nýjar kynslóðir lesenda sem
skynja þar magnaðri tjáningu á svartnætti
nútímans en hjá nokkrum öðrum höfundi.
Allt sem snertir Kafka er á einhvern hátt
þverstæðukennt: líf hans, list og tengslin þar
á milli. Hann ól aldur sinn nánast allan í
fæðingarborg sinni Prag sem er ugglaust
fyrirmyndin að hinu nafnlausa og ópersónu-
lega stórborgarskrímsli í sumum sögum
hans, þ.á m. Hamskiptunum og Réttarhöld-
unum. Hann bjó lengst af í föðurhúsum, en
átti þó harla fátt sameiginlegt með fjölskyldu
sinni, einkum þó föðurnum sem var efnaður
kaupmaður og stýrði heimili sinu með
harðri hendi. Ritstörfin voru Kafka óvið-
ráðanleg ástríða en samt gekk hann að borg-
aralegu starfi allt þar til skömmu fyrir dauða
sinn, en hann lést úr tæringu árið 1924. Þá
voru langflest verk hans óútgefin og í erfða-
skrá lagði hann svo fyrir að öll handrit sin,
skáldverk, bréf og dagbækur skyldu brennd
að sér látnum. Vinur hans Max Brod sem átti
að vinna verkið óhlýðnaðist hins vegar fyrir-
mælunum og lét prenta allan arfinn. Á ytra
borðinu var líf Kafka viðburðasnautt og
hversdagslegt, en verk hans opinbera ein-
hverja undarlegustu ímyndunargáfu sem
dæmi eru um í bókmenntum. Þau eru þrung-
in angist og ber þeim sem Kafka þekktu þó
saman um að sjálfur hafi hann ekki borið
neitt slíkt utan á sér.
Einkennilegustu þverstæðuna er þó að
finna í list Kafka, persónulegum stílsmáta
hans og ópersónulegri framsetningu. Kafka
er afskaplega hlutlægur og jafnvel smá-
smyglislegur í frásögn sinni og lýsingum,
þurr og nákvæmur skrásetjari sem forðast
alla tilfinningasemi eins og heitan eld og læt-
ur aldrei uppi persónulega afstöðu til þess
sem hann er að greina frá. Engu að síður eru
sögur hans svo huglægar að þær orka á les-
andann eins og martraðarkenndar draum-
sýnir eins manns, nánast eins og allt sem ber
fyrir augu, aðrar persónur og þau ósköp sem
yfir söguhetjuna dynja, sé orðið til í hennar
eigin sjúka sjálfi. Sögur Kafka eru þannig
draumleikir, svo notað sé hugtak úr leikbók-
menntunum, og í eðli sínu náskyldir draum-
leikjum Stringbergs sem voru samdir örfá-
um árum áður (Hamskiptin voru t.d. rituð ár-
ið 1912, sama ár og Strindberg deyr, og Rétt-
arhöldin tveimur árum síðar), hvort sem
finna má bein tengsl þarna á milli eða ekki.
Vísbendingu um þetta eðli verkanna má
raunar finna í því að bæði Hamskiptin og
Réttarhöidin hefjast þannigað aðalpersónan
vaknar í rúmi sínu við það að líf hennar hef-
ur tekið nýja stefnu: Gregor Samsa er orðinn
að bjöllu og Jósef K. er handtekinn og dreg-
inn fyrir dómstól án þess að hafa gert nokk-
uð af sér. Það má því vel lita svo á, að þeir
séu fangar í eigin draumi, fórnarlömb lög-
mála sem trúlega ríkja hvergi nema hið
innra með þeim sjálfum en þeir fá þó enga
rönd við reist.
Það væri fávíslegt af undirrituðum að
freista þess að skrifa hefðbundinn ritdóm í
tilefni þess að komnar eru út á íslensku tvær
af merkustu sögum Kafka, Hamskiptin í
endurskoðaðri þýðingu Hannesar Péturs-
sonar og Réttarhöldin í þýðingu Ástráðs
Eysteinssonar og Eysteins Þorvaldssonar.
Hinir vísustu menn hafa brotið heilann um
merkingu þessara verka og reynt að túlka
þau eftir sínum kreddum, sálfræðilegum,
heimspekilegum, trúarlegum og þjóðfélags-
legum, en enginn skyldi af þeim ástæðum
halda að hann geti ekki átt erindi á fund
Kafka; lærdómur er ekki það sem þarf til að
finna til samkenndar með þessum höfundi
og því sem hann er að skrifa um. Satt best að
segja hefur mér löngum boðið í grun að
Kafka sé einn þeirra skálda sem menn fá
annað hvort beint í æð eða hleypa alls ekki
inn á sig, og skal engum getum að því leitt
hér hvað veldur. En óneitanlega segir það
sína sögu um íslenskt bómenntalíf að til
skamms tíma skuli. aðeins ein af sögum
Kafka hafa verið þýdd á íslensku. Vonandi
er útgáfa Hamskiptanna og Réttarhaldanna
nú eins og tákn þess að bókmenntir okkar
séu á leið upp úr því fari einfalds raunsæis,
félagshyggju og siðaboðskapar, sem þær
hafa of lengi verið í.
Um þýðingar þær sem hér liggja fyrir er
það að segja að þær eru með harla ólíkum
brag. í lærðri ritgerð sem þýðendur Réttar-
haldanna birta aftan við söguna gera þeir
allítarlega grein fyrir viðhorfum sínum til
þýðingarstarfsins og kemur þar glöggt fram
að þeir setja trúnað við bókstafsmerkingu
frumtextans ofar viðleitni til lífrænnar ehd-
ursköpunar hans á eigin tungu. „Glíman við
Kafka minnti þýðendur oft á að ekki má
fylgja um of hefðbundinni notkun þess máls
sem þýtt er á; hlutverk þýðinga er ekki síst
fólgið í að sveigja það mál undir sig, sýna
fram á að það sé Iifandi og geti aðlagað sig
nýjum og framandi hugsunum" segir í þess-
um eftirmála og síðar: „hann (þ.e. þýðand-
inn ) verður sem frekast hann má að halda
túlkunarmöguleikum frumtextans opnum í
þýðingunni. Nauðugur viljugur verður hann
að vera „plúralisti," reyna að eygja sem
flestar hugsanlegar túlkanir textans... jafn-
framt má hann ekki láta þá túlkun sem hon-
um sjálfum líst best hafa of mikil áhrif á þá
endurframsetningu textans sem þýðingin
felur í sér.“ Þessu viðhorfi fylgja þýðendurn-
ir mjög dyggilega að því er best verður séð
eftir Jón Viðar Jónsson
og verk þeirra sýnir ljóslega hvert þáð hlýt-
ur að leiða. Þýðing Réttarhaldanna er stíl-
laus og flöt og dæmi um óeðlilegt og jafnvel
óíslenskulegt orðalag er þar víða að finna.
Með þessu er alls ekki sagt að einstakar
lausnir séu ekki góðar og gildar og sumir
kaflar njóti sín ekki allvel; það er heildar-
blærinn sem er framandlegur og fráhrind-
andi. Einna gleggst kemur þetta e.t.v. fram
í þeim hluta textans sem persónum er lagður
í munn, en þar verður orðræðan oft tilfinn-
anlega bókleg og þvinguð; skortir alveg
þann ferskleik sem talað mál býr yfir og er
forsenda þess að unnt sé að trúa á persón-
urnar.
Því skal síst af öllu haldið fram að þýðanda
sé ekki skylt að sýna þeirri merkingu, sem
hann fær lesið úr frumtextanum, fullan trún-
að. Fyrir mitt leyti er ég þó ákafjega vantrú-
aður á þann „plúralisma" sem þýðendur
Réttarhaldanna boða, efast um að hann sé
æskilegur og held jafnvel að hann sé ófram-
kvæmanlegur. Skylda þýðanda við frum-
texta er nefnilega ekki bara fólgin í því að
halda til haga öllum merkingum og merk-
ingarmöguleikum frumtexta — sem er hvort
eð er ógerlegt — , hún er líka fólgin í því að
skapa verk sem getur höfðað til þeirra sem
mæla það mál sem þýtt er á. Og það er ein-
mitt þetta sem Hannes Pétursson hefur gert
með þýðingu sinni á Hamskiptunum. Hann
þýddi verkið upphaflega fyrir tuttugu árum,
en hefur breytt þeirri þýðingu mjög mikið
svo að heita má að út hafi komið ný þýðing.
Með því að bera þessar tvær útgáfur saman
fá menn afar fróðlega innsýn í smiðju af-
burðaþýðanda, en ljóst er að öll endurskoð-
un Hannesar miðast að því að gera textann
þjálli og orðfærið íslenskara. Það er dem-
ónskur kraftur í máli þessarar þýðingar og
verður ekki annað fundið en hann geri hið
mikla drama sögunnar bæði áleitið og
áhrifamikið. Vonandi koma sem flest af
verkum Kafka út á íslensku á næstu árum og
þá í þýðingum sem gera þeim kleift að öðlast
raunverulegan þegnrétt í íslenskum bók-
menntum.
BÓKMENNTIR
„...líbblegur litur í túni...“
Halldór Laxness: Gerska ævintýrid. Minn-
isblöð.
Önnur útgáfa (1. útg. 1938). Helgafell 1983
218 sídur.
„Það hendir ýmsan mann á margri tíð/ að
mæla orð sem hann má síðar trega."
Svo kvað Steinn Steinarr, og svo mjög
virðist Halldór Laxness hafa um síðir tregað
orð sín í Gerska œvintýrinu að það hefur
beðið næstum hálfa öld eftir endurprentun.
Það er lika ein af ástæðunum fyrir því að sá
sem hér skrifar verður að játa að hann hafði
ekki lesið þessa bók fyrr en nú.
Því fer fjarri að Gerska œvintýrið sé að öllu
leyti í tölu bestu verka Halldórs Laxness.
Það er t.a.m. rétt sem höfundur segir bæði í
formála þessarar útgáfu og raunar einnig í
texta bókarinnar: þetta er óskrifuð bók. Hún
er miklu meira í líkingu við uppkast að verki
en nokkur önnur bók sama höfundar. Það er
vitanlega líka rétt að tíminn hefur verið
þessari bók óhallkvæmur. Spásagnir hennar
rættust ekki nema fáar einar og tíðin hefur
leitt í ljós að sumt sem þarna má lesa verður
ekki lagt á vogina sannleikans megin. En
hins vegar er þetta að öðru leyti stórmerki-
legt rit.
Þar er fyrst til að taka að þarna heldur á
penna hagasti þrætubókarmaður okkar, stíl-
isti sem getur gert svart hvítt og hvítt svart
á kunnáttusamlegri hátt en aðrir höfundar.
Þannig tekst honum að vera hvort tveggja í
senn andstæðingur dauðarefsinga og stuðn-
ingsmaður líflátsdómanna yfir Búkarín og
félögum. Galdurinn að vera bæði með og á
móti er víða galinn í Gerska cevintýrinu, og
má verða lesanda talsverð nautn og
skemmtun.
I öðru lagi er Gerska œvintýrið lærdómsrik
bók í þá veru að hún sýnir hvernig bestu
menn geta orðið að einsýnum tröllum,
hvernig krafan um að „finna til og líða“ með
samtíð sinni getur orðið óbærileg og leitt til
þess að menn gangi með leppa fyrir báðum
augum, sjái aðeins það sem þeir vilja sjá,
heyri aðeins það sem þeim hentar að heyra.
I þriðja lagi er Gerska cevintýrið vitanlega
nauðsynleg bók hverjum þeim sem vill fylgj-
ast með Halldóri Laxness, langar að kynna
sér merkilega þróun hans sem rithöfundar
og deiluskálds. En guð hjálpi þeim sem les
bókina með svipuðum augnskýlum og hafð-
ar hafa verið við ritun hennar.
„Skáldskapur er einna helst skiljanlegur
útfrá þeim tíma þegar hann er kveðinn" seg-
ir á einum stað í Gerska œvintýrinu (bls. 86).
Breyttu breytanda á þetta mæta vel við þá
bók sjálfa. Vissulega er hún ekki skáldskap-
ur frá sjónarmiði hins skrifandi höfundar, en
skilin verður hún ekki nema í sögulegu sam-
hengi. Pólitísk barátta árið 1937 verður að
standa manni eins lifandi fyrir hugskotssjón-
um og nokkur kostur er eigi á annað borð að
verða nokkur merking í þessu riti. Og menn
verða að minnast þess að það er skrifað und-
ir fána þeirrar sannfæringar sem segir: „að
örugt ráð til að þekkja úr jafnaðarmenn,
hvar í heiminum sem er, það er á því hvort
hann er vinveittur Ráðstjórnarríkjunum eða
ekki.“ (BIs.200).
Eftir á hefur vitaskuld margt skipt um
merkingu og kaflar sem núna orka eins og
grótesk fyndni hafa áreiðanlega ekki lesist
þannig árið 1938. Hvað segja menn t.d. um
svona orðræðu núna:
...Það er stófengleg sjón, kanski hið feg-
ursta á jörðinni, að sjá þjóðir kasta af sér
fjötrum áþjánar og fáfræði, vaxa til æskulífs
í örygðarljósi, glóð menníngarinnar byrja að
lýsa af augnaráði og andliti. í andlitum sem
eru að fá mannsmót í afskektum stöðum sér
maður hina farsælu hönd Leníns að verki.
Hve óhugsanlegt hefði ekki þetta alt saman
verið ef byltíngin hefði ekki hlítt hans for-
ustu, ef viðreisnarstarfið hefði ekki verið
mótað af honum... (Bls. 122).
Sá sem hér skrifar er svo illa innrættur að
það setur að honum óstöðvandi hlátur við
svona trúarjátningu fjörutíu og fimm árum
seinna. Hias vegar fer um hann hrollur við
að lesa hana úr penna Hannesar Hólmsteins
nú á tímum (vissulega um einhverja aðra
preláta). — Líkt er að segja um lofsönginn
um sósíalrealísku málverkin sem Halldór
skoðar:
...En þó fyrst og síðast einfalt heilbrigt líf
einsog í aldingarði án snáks: glöð og vel
nærð börn, yndislegt heimalíf, meiri jarðar-
ávöxtur, meiri stúlkur, sýngjandi bolsastúlk-
ur í rauðu, gáfaðasta skólastúlkan, mjalta-
konur, æskuteitar og hökufeitar samyrkju-
gyðjur í ljósrauðu, gulu og sólbrúnu, grísk
andlitsfegurð, myndin heit af sólskini, vor og
sumar yfir tilverunni. (Bls. 183).
Ég býst við að stóreygum aðdáendum
Halldórs Laxness falli verst að lesa hér lýs-
ingarnar á réttarhöldunum yfir „blökk
hægrimanna," þcU' sem enginn vafi leikur á
afstöðu skáldsins. En þeim sem mikið hefur
gefið okkur verður líka margt fyrirgefið, og
það er svosem allt í lagi, bara ef menn læra
líka af fordæmi Halldórs Laxness.
Smávægilegar breytingar hafa verið gerð-
ar á texta bókarinnar frá fyrstu útgáfu. Laus-
leg athugun mín á þeim breytingum bendir
ekki til þess að þar hafi verið gerð nein alvar-
leg tilraun til að þvo hendur sínar af einu né
neinu, og er það vel. Fyrst og fremst er um
að ræða niðurfellingar þar sem augljósar
endurtekningar voru á ferð og er ekkert um
það að segja. Það skal þó játað að mér er
ekki alveg ljóst hvers vegna eftirfarandi lín-
ur hafa verið felldar brott þar sem rætt er um
dauðarefsingar og andúð höfundar á þeim.
Kannski ráða aðrir við gátuna:
I sem stystu máli, þessi andstygð mín tak-
markast ekki við dauðarefsíngu sem ein-
ángrað fyrirbrigði, heldur er hún þáttur í
andstygð minni á auðvaldinu sem er brunn-
ur als siðleysis, allra ómannúðlegra hluta,
þar á meðal hin beina orsök þeirra múg-
morða sem vér heyrum um á hverjum degi,
og réttlætt eru með heiti stríðsins. (Fyrsta
útg. bls. 63, ætti heima bls. 64 í nýju útgáf-
unni).
í veröld þar sem stríðsváin er ógnlegri nú
en nokkru sinni eru þetta þarfari línur en
margt annað.
22 HELGARPÓSTURINN