Helgarpósturinn - 29.03.1984, Blaðsíða 18

MYNDLIST
Abstrakt= óhlutbundið
Kristín Bjarnadóttir leikkona sagði frá því
einhvern tíma í viðtali í blaði, að þegar hún
var barn í Húnavatnssýslu hafi hana sár-
langað til að verða eitthvað annað en það
sem hún var: hún sjálf í því að vera aðrir. Og
hún túlkaði þessa sáru innri löngun á þann
veg að hún vildi verða leikkona, svo hún
túlkaði aðra og yrði þannig algerlega hún
sjálf um leið. Vonandi eúbakcir minni mitt
ekki hin athygiisverðu orð leikkonunnar.
Þegar ég skipulagði sýningu á alþýðulist,
í SÚM árið 1974, spurði ég suma listamenn-
ina hver ástæðan væri fyrir því að þeir fóru,
oft á efri árum, að stunda listsköpun án
þess að hafa notið listfræðslu eða mennt-
unar á sviði lista. Þetta átti að vera nokkuð
nákvæm könnun á uppruna listþarfarinnar
hjá fólki, en sökum kostnaðar við hana, og
áhugaleysis þeirra sem úthluta fé, varð allt í
molum.
En þarna var meðal þeirra sem sýndu
kona sem hét Sesselja Vilhjálmsdóttir. Hún
var með vissum hætti samnefnari fyrir al-
þýðulistamennina (alþýðulistamenn í
þeirri merkingu að þeir ákváðu sjálfir hvort
verk þeirra væri list. Ég tók enga ákvörðun,
því annars hefði ég farið að flokka og koma
fram eigin skoðun). Sesselja sagði frá því að
þegar hún var barn hafi komið á heimili
hennar, á Austurlandi, eldavél og á vélinni
var rós; hurðinni á bakarofninum. Litur
róséirinnar hafði slík áhrif á barnið að
entust allt líf henncir. Sesselju langaði að
skapa hliðstæða fegurð en þó ekki í sama
formi og rósin var.
Dæmin sem ég nefni eru um tvenns kon-
ar listþörf: önnur kemur að innan, frá
óþekktum stað, dæmi Kristíncir; hin kemur
að utan og vekur hina innri þörf.
Enginn alþýðulistcimaður, sem ég ræddi
við, hafði í raun og veru þá innri þörf sem
Kristín ræðir um. Margt afar fróðlegt kom
fram í viðræðunum við alþýðulistamenn-
ina, ekki bara varðandi list heldur samfélag-
ið, flóttann úr sveitinni og hvemig uppmn-
inn er varðveittur í landslagsmyndum á
veggjum, og hvað manninum er mikil lífs-
nauðsyn að falsa. Þá komst ég að raun um
að sannleikurinn gerir mcinninn geggjaðan,
ef hugurinn rígheldur sér í hann.
Listin mildar sannleikann með undra-
mætti sínum, gerir hann sveigjanlegan,
meðfærilegan, og hefur hann upp í æðra
veldi. Þar er sannleikurinn ofar sjálfum sér,
í breytingunni, í hinu siðferðilega viðhorfi
til sannleikans.
í Listmunahúsinu við Lækjargötu sýnir
Valtýr Pétursson myndir sem em dæmi-
gerðar fyrir það að vera abstrakt eða óhlut-
bundnar. Þótt þær séu það vitaskuld ekki
algerlega. Ekkert er algerlega óhlutbundið.
En abstraktlistin er að mestu andlegs eðlis,
hún skírskotcir ekki til eða lýsir umhverfi,
heldur innhverfi. Hún er leikur að sjálfri sér,
flétta og niðurröðun, innbyrðis cifstaða.
Óhlutbundna listin vildi vera aðeins hún
sjálf: list. En áður en málaralistin varð það
hafði hana langað öldum saman að vera
eitthvað annað en það sem hún var.
Abstraktlistin er því nær eðli Kristínar en
eðli Sesselju, þótt margeðli sé í henni eins
og öllum hlutum. En listþörf í anda Sesselju
hefur ríkt miklu lengur en sú sem er í anda
Kristínar. En þó lengstum samleikur beggja.
Um hvað fjallar svo abstraktlistin? Úm
sjálfa sig. Um innsta kjama listarinnar,
hvort sem hann er í anda Kristínar eða
Sesselju: þá órökréttu leið sem liggur til
rakanna, það mikla andlega ferðalag sem er
áþekkt flókinni fléttu.
Islensk menning varð til við menningar-
áfall í Noregi, og nútímamenn urðum við
þegeir annar menningarskellur dundi á
þjóðinni: hernámið. Menning okkar er því í
eðli sínu áfallcunenning og getur líklega ekki
hcildið höfði nema hún verði fyrir áföllum,
eitthvað utan að komandi ýti rækilega við
henni. Hin óhlutbundna list hefði trúlega
aldrei eða seint haldið innreið sína í menn-
ingu okkar, hefði hún ekki gert það í skjóli
annarra stóráfalla. Hún Vcir bara eitt áfallið í
viðbót og þess vegna ekki keyrð niður. Hún
mætti tiltölulega miklu umburðarlyndi hjá
þjóð sem á afskaplega erfitt með að hugsa
óhlutbundið eða um óáþreifanlega hluti án
þess að lenda úti í andatrú eða bláköldu
bulli.
En innan óhlutbundnu listarinnar ríkti
svipuð rökleysa og í þjóðfélagsfléttunni
allri á þessum tíma: Formleikir hennar voru
að láta fletina hverfa hvem inn í annan,
þannig að þvíhyrningur tók hluta eða hom
af ferhyrningi eða öfugt. En ef hvítur þrí-
hyrningur fór inn í bláan hálfhring, þá varð
geirinn ekki fölblár heldur brúnn. Hvítur
þríhyrningur fór inn í annan þríhyming,
brúngulan, en afleiðingin var rauðgulur þrí-
hyrningur. Lögmáli litanna var umtumað.
Litirnir lutu vilja listamannsins, bjuggu
við þröngvun. Menn gátu því aðeins verið
með eða móti abstrciktinu. Óhlutbundna
listin Vcikti ofstæki. Ekki var hægt að koma
að neinum rökum. Þess vegna trúðu menn á
listformið, líkt og einræðisherrana á sama
tíma, eða fundu því allt til foráttu.
Seinna mildaðist óhlutbundna listin. Af-
leiðingar hennar vom aukið formskyn, betri
smekkur.
En með ferðalögum og ólíkum áhrifum
frá hinum svo nefndu sólarlöndum hvarf
almenningur aftur til samkmllshugsunar
sinnar og hélt nú að hótel væm menningar-
hallir og vildi láta heimili sín líkjast þeim.
Valtýr í Listmuna-
húsinu - afleiðingar
hinnar óhlutbundnu
listar voru aukið
formskyn, betri
smekkur. L,
BÓKMENNTIR
Nýtt fornkvœði
BJOLFSKVIÐA (Béowulf). Halldóra B.
Björnsson íslenskaði. PélurKnútsson Ridge-
well sá um útgáfuna. Alfreð Flóki mynd-
skreytti. Fjölvaútgáfa. Rvík 1983.
Stundum berast manni í hendur rit sem
em á einhvern yfirskilvitlegan og næstum
guðdómlegan hátt hafin yfir tíma og rúm,
jafnvel yfir allan venjulegan jarðneskcui til-
gang með bókmenntum. Þannig er um þýð-
ingu Halldóru B. Bjömsson á Bjólfskviðu.
Þýðandinn getur naumast hafa stefnt að þvi'
að cifla sér tímcinlegs lofs eða frægðar fyrir
verk sitt; hefur greinilega varið til þess ógn-
legum tíma og bcikað sér umtalsvert erfiði
(m.a. við að læra forntunguengilsaxa);þess
er lítil von að lesendahópur verði stór,
o.s.frv. Samt hefur hún unnið - líklega
sleitulítið í ein tvö ár - vegna þeirrar
ánægju sem aldrei verður mæld í krónum
eða lífsæld, ánægjunnar af að hafa afrekað
nokkuð sem ekki er á hvers manns færi.
Bjólfskviða er í tölu sérkénnilegustu forn-
kvæða germanskra þjóða. Aldur hennar er
nokkuð óvís, en oftast sýnist talað um átt-
undu eða níundu öld sem líklegan kveðskap-
artima. Deilt hefur verið um hvort kviðan í
núverandi mynd (til í einu tíundu-aldar
handriti) sé Scimsteypa úr sjálfstæðum
smærri kviðum eða þegar frá öndverðu
samin í núverandi lengd (3182 langlínur).
Þá hafa aðrar þjóðir en engilsaxar reynt að
eigna sér fmmkviðuna. Efni hennar er
danskt og því þótti um sinn líklegra að hún
hefði verið kveðin í því landi, en tæplega
sýnast manni nú nokkur haldbær rök til
þess. Málið er engilsaxneska eða fornenska,
hugmyndafræði kviðunnar kristin og þar
með gerólík um margt því sem vænta mætti
ef kveðið hefði verið í danskri menningu á
níundu öld eða fyrr. Heildarsvipur kvæðis-
ins virðist einnig nokkuð traustur og vand-
séð hvernig það hefði verið fléttað samcin
eða fellt saman úr þesskonar stuttkvæðum
sem hin norrænu hetjuljóð sýnast einatt
hafa verið (sbr. Eddukvæðin íslensku, sem
sum kynnu að vera næstum jafnaldrar
Bjólfskviðu).
Halldóra B. Björnsson lést áður en henni
hafði auðnast að fullfága þýðingu sína, en
hafði þó enst aldur til að þýða allt kvæðið
svo að þar vantar öngva línu í. Aðferðin
hefur jafnan verið sú að fylgja frumtexta
vísuorð fyrir vísuorð og nákvæmni jafnan
mikil. Þar verður þýðandanum vitanlega
styrkur að því að málin em skyld þótt mjög
hafi gengist tungurnar - sem og hinu að
kveðskaparaðferð fomra kvæða íslenskra
er býsna lík því sem gengur í Béowulf.
Þetta er ekki svo að skil ja að Halldóra hafi
reynt að þýða á einhverskonar fornís-
lensku. Miklu nær væri að segja að hún
þýddi á tímalaust mál. Hún notar nútíma-
mál þegar það hentar, en hún eys líka
ótæpilega af kveðskaparmáli Eddukvæða,
dróttkvæða og ekki síst rímna. Meðferð
hennar á fornyrðislagi vísar allt í senn til
Atlakviðu, Paradísarmissis í þýðingu Bæs-
árskalla og fornyrðislags Jónasar Hall-
grímssonar. Þarna verður ekkert tínt í sögu-
lega dilka, allt er mnnið saman á þann veg
að manni finnst stundum að Halldóra hljóti
að hafa verið samtí'mamaður Bjólfs, Jóns á
Bægisá og Jónasar allra samt.
Vitaskuld er þýðingin ekki gallalaus ef
stundaður er samanburður við frumtexta.
En oftast verður blærinn keimlíkur á skáld-
legan og hrífandi hátt. Lesendum til fróð-
leiks skal aðeins bmgðið upp einu dæmi
snemma úr kviðunni, þar sem Bjólfur hinn
gauski er kominn til hallar Danakonungs og
menn sitja og bíða þeirrar stundar þegar
tímabært verði að fást við óvættina miklu,
Grendil. Halldóra kveður svo:
Þá var Gautaliðum gefið öllum
í bjórsali bekkjarrými,
svinnferðugir til sætis gengu,
þreklegir prúðir. Þegn gekk um beina,
hann í höndum bar haglegar ölkrúsir,
skenkti skíran lög. Skáld meðan sungu
hátt í Hirti, það var hölda gaman,
ólítil dægradvöl Dana og Veðra.
(Bls. 291.491-8)
(Hjörtur heitir salurinn þar sem setið er;
Veðrar eru Gautar). Hið foma skáld orðaði
þetta svona, samkvæmt hinni hefðbundnu
skólaútgáfu Wyatts (og þó með því fráviki í
stafsetningu að hér er notað táknið g líka
fyrir raddað g-hljóð sem táknað er sérteikni
þegar fornenska er prentuð);
Þá wæs Géat-mæcgum geador ætsomne
on béor-sele benc gerýmed;
þær swið-ferhþe sittan éodon,
þrýðum dealle. Þegn nytte behéold,
sé þe on handa bær hroden ealo-wæge,
scencte sclr wered. Scop hwllum sang
hádor on Heorote; þær wæs hæleða
dré^im,
duguð unlýtel Dena ond Wedera.
Með þeim snautlitlu kynnum sem ég hef
haft af fornensku fyrir cilllöngu sýnist mér
þarna býsna nákvæmlega þýtt en samt fellt
í náttúrlegt form og samhengi.
í formála segir útgefandi að „örsjaldan
(megi) merkja lítilsháttar misskilning" en
telur þó oftar um að ræða meðvituð frávik
ef eitthvað beri á milli. Um það skcil ekkert
sagt. Ég hef varla við (lauslegan og smáleg-
an) samanburð fundið nokkurt slíkt dæmi.
Þó skal þess getið að ég þykist sjá einhvers-
konar mistök í línu 400 (bls. 25) þar sem
segir: „þrúðlegur þegnhópur; sumir biðu,“
- hér vantar glögglega ljóðstafinn í siðari
helming vísuorðsins, og hcinn er raunar að
finna í _samsvarandi línu frumtextans:
,Sume þær bidon“. Hér hefur með öðrum
orðum fallið niður atviksorðið „þcir“ (’sum-
ir þar biðu’) og hefði vel mátt laga. Prent-
villa eða pennaglöp sýnist það líka vera í
vísuorði 977 (bls. 49) þegar stendur „bíða
færa hann þar“ (frumtexti „ðáér ábldan
sceal") og gefur ekki merkingu að festa
neitunina -a ciftcin á sögnina. Rétt væri „bíða
fær hann þar“.
Einhverja smámuni af þessu tagi má finna
víðar, en í heild er mikill fengur í útgáf-
unni. Sagan sem þarna ersögð skiptir okkur
máli, m.a. vegna (óljósra) tengsla sem hún
hefur við íslenskar fomsögur (einkum
Grettis sögu), hugarheimurinn sem birtist
okkur er þann veg vaxinn að hverjum er
hollt að kynnast, undarlegt og fomeskjulegt
sambland heiðni og kristni. Og tök þýðand-
ans sýna enn eina ferðina hvemig má leika
sér á tungu okkar og láta hcina þjóna hinum
aðskiljanlegasta tilgangi.
í formála útgefanda kemur fram að
„Fjölvi áformi að standa síðar að fræðilegri
útgáfu kviðunnar". Það er von þess sem hér
skrifar að þessarar útgáfu veröi ekki langt
að bíða og einhverjir sjóðir reynist haía vit
til að standa við bakið á svo góðu en vissu-
iega „ópraktískú' tiltæki. Þangað til verður
að nægja að þcikka fyrir gott skref í áttina.
Ógetið er eins þáttar við þessa útgáfu þar
sem eru myndir AJfreðs Flóka. Þær em að
vísu misgóðar fyrir minn smekk og stund-
um eins og Flóki hafi ekki alveg fundið sjálf-
an sig í myndefninu. En þegar best tekst til -
einsog í myndunum tveim af móður Grend-
ils - gefa myndirnar snjalla sýn inn í hugar-
heim sem annars yrði fjær okkur en góðu
hófi gegndi.
18 HELGARPÓSTURINN