Morgunblaðið - 30.03.1947, Blaðsíða 7

Sunnudagur 30. mars 1947
MORGUNBLAÐIÐ
7
-
LÍFSPEKI ÐR. HELGA PJETURSS
VJER skulum hugsa oss
fagran vormorgun eftir langan
og harðan vetur. Þeyvinflar eru
komnir og loftið er þrungið af
þessari einkennilegu angan,
sem leggur af bráðnandi fönn-
um og vaknandi gróðurlífi. —
Sunnan af hafi koma gæsir í
oddaflugi og hinn gjallandi
söngur þeirra ómar um loftin
blá og bermálar í hæðum og
klettum. Og um leið gjalla við
gæsir í túni. • Heimgæsirnar
teygja álkurnar og baða vængj
unum eins og þær ætli að
hefja sig til flugs. Þær hafa orð-
íð fyrir magnan af því að heyra
til farfuglanna. Hljómurinn og
vængaþyturinn hefir snortið
dulinn streng í vitund þeirra.
Fyrir hugarsjónum þeirra blasa
alt í einu við óravíð höf í stað
bæjarlæksins og endalaus blá-
tær himingeimurinn í stað
hlaðvarpans. Eðli heimgæs-
anna hefir í einu vetfangi
breyst í eðli farfugla. Frelsis-
þráin, löngunin til að lifa lífinú
samkvæmt tilgangi þess; hefir
snortið þær sem aðkömandi
magnan.
Á líkan hátt fer oss, er vjer
heyrum rödd sannleikans.
★
Snorri Sturluson segir svo frá
fyrstu náttúrufæðingunum á
þessari jörð:
„Það hugsuðu þeir og undr-
uðust hví það mundi gegna, er
jörðin, dýsin og fuglarnir höfðu
saman eðli í sumum hlutum, og
þó ólík að hætti. Það var eitt,
að jörðin var grafin í hám fjalla
tindum og spratt þar upp vatn
og þurfti þar eigi lengra að
grafa til vatns en í djúpum döl-
um; svo er og dýr og fuglar, að
jafnlangt er til blóðs í höfði og
fótum“.
Helgi Pjeturs gerðist nátt-
úrufræðingur. Hann vakti þeg-
ar athygli á sjer fyrir framúr-
skarandi athugunarhæfileika/
Hann fann það, sem reyndari
vísindamenn höfðu ekki fund-
ið. Hann varð brautryðjandi
um skilning á jarðfræðisögu
íslands. Það er ekki smávegis
afrek.
En honum fór eins og Snorri
segir, að hann undraðist það,
að hin líflausa jörð og hin lif-
andi náttúra höfðu saman eðli í
sumum hlutum, og þó ólík að
hætti. Hann hneigðist því meir
og meir að rannsókn lífsins og
tengslum þess við jörðina, og
hefir nú um aJlt að hálfrar ald-
ar skeið unnið að þeim rann-
sóknum með sívakandi áhuga.
Um aldamótin byrjaði hann
að. rannsaka eðli svefns og
drauma og gerði sjer vonir um
að fá með því auldnn skilning
á eðli meðvitundarinnar. En
þar fór sem oftar í rannsókn-
um hans, að árangurinn varð
miklu meiri, en hann hafði bú-
ist við, og óvæntur. Hann segir
sjálfur svo frá: ,,Jeg lifði við
vesalli ástæður en flestir vís-
indamenn og það virtist útilok-
að að jeg mundi gera nokkrar
af hinum stórkostlegri uppgötv-
unum í náttúrufræði. Og svo
fann jeg í mínum eigin huga
hið stórkostlegasta rannsóknar-
svæði“.
Merkileg er sú magnan, sem
leiðir af fjöfgisnámi lungnanna,
andardrættinum. — Erá upp-
sprettu kraftarins er hin sof-
andi vera mögnuð til þess að
geta haldið áfram að lifa. — í
svefninum fær maður nýjan lífs
þrótt. Aðeins nokkra sólar-
hringa getur hann lifað, sje
honum varnað svefns. Kraftur-
inn, sem magnar manninn í
svefni, er sá hinn sami, sem
tendraði hina fyrstu örsmáu
neista lífsins á jörðinni í upp-
hafi. Einn þáttur magnanar
þeirrar, sem verður í svefni, er
vitmagnan, magnan af annar-
legu víti. Meðvitund annars
kemur fram í hinum sofandi
heila. Draumar eru ekki hug-
arbvrður mannsins sjálfs, held-
ur fram komnir fyrir inngeislan
frá öðrum huga eða hugum. —
Þessi annar á venjulega heima
á öðrum stjörnum. Hjer er um
að ræða samband líkt og á mið-
ilsfundi, enda er svefn, dásvefn
og miðilsástand náskylt.
Þessi hefir í fám orðum orð-
ið niðurstaðan af rannsóknum
dr. Helga á svefni og draumum.
Um það segir hann: „Uppgötv-
un þessi er upphaf hinnar sönnu
heimspeki. Með henni er ljósi
vísindanan brugðið yfir svæði
trúarbragðanna. Þessi uppgötv-
un er í senn uppgötvun í eðl-
isfræði, sálufræði, líffræði,
stjörnufræði og heimspeki. Sá,
sem hefir skilið eðli drauma,
veit jafn áreiðanlega að lífs-
samband milli hnattanna á sjer
stað, eins og að hann hefir sjeð
sól og stjörnur. Framtíðin mun
sanna það, að áreiðanlegri at-
hugun í náttúrufræði, en þessi
er, hefir aldrei verið gerð. Er
þar fundin hin furðulegasta og
þó traustasta sönnun fyrir fjar-
geislan hinnar lifandi veru. Og
áhrifum hennar á aðrar verur
virðast ekki nein takmök sett
„Þráðlaust samband" taugakerf
anna getur orðið þrátt fyrir fjar
lægðir slíkar, sem í stjörnu-
geiminum eru, sólhverfanna og
vetrarbrautanna milli. Jeg hefi
fundið að svefninn, miðils-
ástandið og spámannsástandið
eru í aðalatriði sama eðlis, það
er íleiðingarástand (bioindukt-
ion). Með þessu er allri dul-
rænu lokið og Ijós vísindanna
komið í hennar stað. Er þar
stigið þýðingarmeira þekking-
arspor, heldur en þegar fundið
var að eplið, sem fellur til jarð-
ar, lýtur sama krafti og tunglið
á ferð sinni kringum jörðina“.
*
Þegar dr. Helgi hóf þessar
rannsóknir sínar var þekkingin
svo langt komin, að vjer vissum
hvernig jörðin hafði sl**past og
gátum í stórum dráttum rakið
sögu jarðlífsins. Jörðin er af-
sprengi sólar. Um miljónir alda
var hún glóandi eldhnöttur,
þar sem voru ferleg gos, en
ekkert líf og enginn lífsneisti
og engin Íífsskilyrði. Lífið hlýt-
ur því að vera aðflutt.
Jörðin kólnaði og höf mynd-
uðust. Þá hófst lífið hj.er fyrir
tilsendan kraft, eins og segir
í Eddu, örsmáar lífagnir, frum-
neistar lífsins, fyrstlingar eða
protistar, svo örsmáir að þeir
hefðu ekki orðið sjenir nema á
smásjá. Svo liðu miljónir aldá.
Þá komu fjölfrumungar. Og
enn liðu miljónir alda þangað
til þróunin hafði náð því að
Dr. Helgi Pjeturss
hjer kom fram hugsandi vera,
maðurinn.
Lífspeki dr. Helga, sem kem-
ur fram í Nýals-bókunum,
hróflar ekki við þessari undir-
stöðuþekkingu, heldur fylgir
henni og sýnir hvernig á því
stendur að hún er rjett. Hún er
svör við þeim spurningum, sem
mannkynið hefir verið að velta
fyrir sjer frá órofi vetra: Hvað
er lífið? Hvar er upphaf þess?
Hver er tilgangur þess? Hvert
stefnir það?
Til þess að skilja það, verða
menn að gera sjer grein fyrir
því, að jörðin er aðeins örlítið
brot úr einu sólhverfi. En sól-
hverfi er örlítið brot úr vetr-
arbraut, þar sem eru 1500 milj.
sólna og 5000 kulnaðar sólir á
móti hverri einni bjartri. Og
vetrarbraut er ekki annað en
lítið heimshverfi, brot úr heild,
þar sem eru miljónir vetrar-
brauta. Slíkur er mikilleiki
heimsins. En um allan hinn ó-
mælanlega geim, frá vetrar-
braut til vetrarbrautar, frá sól-
hverfi til sólhverfis, frá stjörnu
til stjörnu, liggja geislar eins
og taúgakerfi í mannlegum lík-
ama. Nokkra af þessum geisl-
um þekkjum' vjer, svo sem ljós-
geisla, hitageisla, rafmagns-
geisla og segulgeisla, og dr.
Helgi bætir við lifgeislum og
vitgeislum. Öllum geislum
fylgir kraftur eða magnan. All-
ir kraftar eru skyldir. Ein eru
upptök þeirra allra. Krafturinn,
sem heldur efnum stjörnunnar
saman í mynd hnattarins, er
kraftur sá hinn sami, sem á
æðra stigi heldur efnum úr
stjörnunni saman í þeirri mynd,
er vjer köllum mannslíkama.
Lífmagngeislan frá þessum
krafti kveikti lífið á jörðinni.
Þannig er saga alls heimsins.
Hinn fulkomni verundur leit-
ast við að framleiða sjálfan sig
í hinu ófullkomna og fullkomna
það. Hið ófullkomna getur
ekki nálgast hið fullkomna, og
þes vegna verður á hinn veginn.
Til þess að gera éfnið sier líkt,
verður hinn fullkomni verund-
ur að leita að því, nálgast ó-
fullkomnunina. Geislarnir frá
honum til efnisins framleiðir
ekki þegar í stað hann sjálfan,
heldur hilndir efninu fram á
leið verðandinnar og kemur
fram sem kraftur í ýmsum
myridum; aðdráttaraflið verður
til, hiti og ljós, heimsþokurnar
komá frarri' og sóíhverfin fara
að skapast. Og seinna, þegar
sögu sólhverfanna er nógu langt
komið, kemur geislanin frá hin-
um fullkomna fram sem líf á
kólnandi hnöttum. Örlítilli ögn
af hinu líflausa efni, er fyrir
tilkomu kraftarins snúið til
lífs. Hinn geislandi kraftur er
alltaf sá sami, en efnið, sem
fyrir geislaninni verður, magn-
ast lengra og lengra, og sífelt
margbreytilegri aflmyndir
koma þar fram. Því lengra sem
magnanin er komin, því full-
komnari afltegund getur - hið
magnaða tekið við. — Þannig
magnar hinn fullkomni hið ó-
fulkomna til sín.
Atómin eru hverfi af frum-
eindum og eðlisfræðingar hafa
fundið, að eiginleikar frumefn-
anna koma fram við hina ýmis-
legu samstillingu þeirra. At-
ómin samstillast og sameindin
(molecule) verður til. Og enn
kemur magnanin fram á nýjan
hátt, hin samsettu efni verða
til. Sú sameindin, sem marg-
faldlegast er samstillt, verður
síðan undirstaða lífsins, því að
þegar samsafn er af slíkum sam
eindum, getur magnanin komið
fram sem líf. Enn samstillast
hinar lágu, lifándi verur, fyrst-
lingarnir eða frumverurnar, til
ávalt margbrotnara lífs. Og
hjá þessum mjög margfaldlega
samsetta og samstilta niðja
fyrstlingsins, eða einfrumungs-
ins, sem kallast maður, getur
loks magnanin farið að koma
fram sem vit.
Hjer er sögð sagan um upp-
runa lífsins á jörðinni, og hjer
er leyst sú gáta hvernig á því
stendur að jörðin og dýrin og
fuglarnir hafa saman eðli í sum
um hlutum. Þetta er náttúru-
fræði.
En takmarkið, sem keppa
verður að, er að lífið nái full-
um yfirráðum yfir öflum hinn-
ar líflausu náttúru, samstilla
hina lifandi náttúru og hina líf-
lausu á miklu fulkomnari hátt
en verður áður en vitið kemur
til sögunnar.
Lífið er ekki bundið við
þessa jörð. Lífið er árangur af
viðleitni óendanlegs kraftar að
laga hið ófullkomna eftir sjer,
koma á fót sífelt fullkomnari
samstillingu. Það er stefnt til
sambands, eigi aðeins milli
hundraða og þúsunda miljóna
á einum hnetti, heldur milli alls
hins óumræðilega fjölda af lif-
andi verum í óteljandi sól-
hverfum og vetrarbrautum. —
Samstilling allra krafta er til-
gangur lífsins, 'og samstilling
mannlífsins við skylt, en feg-
urra og íullkomnara líf á öðr-
um hnöttum, er þar höfuð-
atriði. /
Eðlisfræðineurinn Faraday,
‘■í’m uppgötvaði íleiðslu-raf-
magnið ( electric induktion)
sacði að hver ódeilisögri (atóm)
hefði áhrif á allar aðrar, það
er að segja á allaij heiminn.
Vier getum haldið áfram og
saet: eigi einungis hefir hvert
ódeili áhrif á allan heiminn,
heldur einnig hver samögn,
hvert efnasamband, hver _ lík-
ami. Hver efniseind leitast við
að framleiða sjálfa sig um all-
an heim. Frá hv.erri veru, hinni
stærstu og margbrotnusiu, til
hinnar smæstu og einföldustu,
: stafa geislar, sem miða, að því
að framleiða sjálfa þessa veru.
Þar kemur fram að það er til-
gangur lífsins að taka undir
með hinum æðsta krafti í sköp-
un heimsins, verða heimssmiðn-
um samtaka. Þetta er undir-
stöðulögmál. Það stendur enn-
þá dýpra en lögmálið um að-
dráttarsamband hnattanna.
★
Af því að hver efnisögn leit-
ast við að framleiða sjálfa sig
í öllum heimi, leiðir það, að
því nær sem er fullkominni
samstillingu, því fremur verður
máttur alheimsins í hverri eind
og hverjum einstaklingi lifs-
kraftur allra í einum og eins
í öllum. Þær magna hver aðra
þannig, að einnar kraftur er
allra, og allra einnar, og þó
er hver þeirra fullkomlega sjálf
stæð. I hinum fulkomlega sam-
stilta heimi verður eindin sem
eind fullkomnari en áður. Að
vita þetta og læra að stefna í
áttina að þessu takmarki, er
upphaf guðsríkis.
Þegar menn skilja þetta,
skilja þeir líka að maðurinn
lifir áfram sem líkamleg vera
og. á fyrir sjer að fullkompast
endalaust að fegurð og krafti.
Um alla ævi mannsins stendur
af honum geislan, sem kalla má
lífmagn og vitmagn og hagar
sjer líkt og rafmagn. Það kem-
ur fram og safnast fyrir á afl-
svæði skylds en lengra komins
og samstiltara mannkyns. Og
það, sem þessi geislan stefnir
án afláts að, er að endurfram-
leiða líkama slíkan, sem hún
stendur af.
★
En verðandi stefnurnar eru
tvær. Önnur er ste|na vaxandi
samstillingar, vaxandi líkingar
við hina æðstu veru, lífstefnan,
sem er leið til vaxandi vits og
afls og fegurðar. Vaxandi fagn-
aðar. Hitt er helstefnan, stefna
vaxandi ósamræmis og ósam-
þykkis. Sú stefna hefir verið
ráðandi hjer á jörð. Þess vegna
er dauðinn. Dauðinn þýðir það,
að gefist er upp við tilraun að
koma hinu ófullkomna efni á
braut fulkomnunarinnar. íleið-
ing kraftarins hefir ekki getað
orðið eins og þarf. En þegar
maðurinn andast losnar orka úr
hinum deyjandi líkama og kem-
ur fram á sama stað og öll hans
ævi^geislan. Og nú skapar þessi
geilsan sjer nýjan líkama. Sá,
sem deyr burt af jörðu hjer
þarf ekki að koma fram í betri
stað. Hann kemur fram í sjer
skyldum stað og samstiltari, alt
eftir því hver lífgeilsan hans
hefir verið.
Það, sem leitt getur menn frá
helstefnunni, er aukin þekking,
sigur vísindanna. Að finna lífs-
sambandið er upphaf þess sig-
urs, fyrsta sporið í rjetta átt.
Ef menn fara að hugsa um þetta
fyrir alvöru hvað lífið er, og
að hægt er að taka stefnubreyt-
ingu, munu hollir straumar
greiða fyrir sambandi við góða
staði. Hugarfarið verður betra
en áður. Eftir því, sem meiri
samstilling er manna á milli á
lífið er öflugra. En magnanin
þeir frá tilverusviðum, þar sem
lífið er öflugra. En magnarinn
verður því endingarbetri og
affarasælli, sem menn geta
fremur orðið samhuga um eitt-
Framh. á bls. 12