Morgunblaðið - 30.03.1947, Blaðsíða 9

Sunnudagur 30. rnars 1947
MORGUNBLAÐIÐ
9
HEKLA HEFIR GOSIÐ 23 SINNUM
Síðasta Árbók Ferðafjel.
Islands fjallar um Heklugos
og Heklu yfirleitt og er hin
fróðlegasta bók með mörg-
um myndum. Höfundur er
Guðmundur Kjartansson
jarðfræðingur og er eftirfar-
andi yfirlit um Heklugos frá
því sögur hófust úr Árbók-
inni. ,
í JARÐELDASÖGU Þorvalds
Thoroddsens er rakin saga
Heklugosa, frá því er land
byggðist, fram til síðustu alda-
móta. Þar er talinn 21 Hekju-
eldur, en á þessari öld hefir einn
bætst við, 1913, svo að nú eru
þeir orðnir 22. Eru þá með tal-
in þau gos, sem orðið hafr
skammt frá fjallinu. sjálfu. En
því fer fjarri, að heimildir urr
Heklugos sjeu svo áreiðanleg-
ar, að þessi tala sje nákvæm.
Skrá sú, sem hjer fer á eftir
um Heklugos er að langmestu
leyti tekin saman eftir Jarðelda
sögunni. En bestu heimildirnai
um Hekluelda á 12., 13. og 14.
öjcT'eru mjög fáorðar, og verða
sumar teknar í heild upp úr ís-
ienskum annálum.
1104. „Eldsuppkoma hin
fyrsta í Heklufelli“ (Annales
regii). „Anno 1106 sandfallsvet
ur hinn mikli .... Eldsupp-
koma í Heklufjalli fyrsta sinn“
(Oddverja annáll). Annálana
greinir á um ártalið.
1158. „Eldur annar í Heklu-
felli“ (A. regii). Aðrir annálar
geta Hekluelds 1157.
, 1206. ^Eldur hinn þriðji í
Heklufelli“ (A. regii).
1222. „Eldur hinn fjórði í
Heklufelli“ (A. regii). „Sól
rauð“ (Annales Reseniani).
1294. „Eldur hinn fimmti í
Heklufelli með svo miklum
mætti og landskjálfta, að víða
í Fljótshlíð og Rangárvöllum
„ og svo fyrir utan Þjórsá sprakk
jörð. Og svo mörg hús fjellu af
landskjálftanum, og týndust
menn. Ganga mátti þurrum
fæti yfir Rangá af vikjarfalli.
Víða í lónum og þar sem af
kastaði straumnum, í Þjórsá var
svo þykkt vikurin, að fal ána.
Svo sögðu og kaupmenn, er
hingað komu um sumarið eftir,
að þessum megin Færeyja voru
víða svartir flakar á sjónum af
vikrinni . . .“. Úti í Árnessýslu
urðu breytingar á hverum. M. a.
„komu upp hverir stórir“ hjá
Haukadal, en aðrir hurfu.
Ársgos 1300.
1300. ;,Eldsuppkoma í Heklu-
felli með svo miklu afli, að fjall
ið rifnaði svo, að sjást mun
mega meðan ísland er byggt.
I þeim eldi ljeku laus bjþrg stór
sem kol á afli, svo að af þeirra
samkomu urðu brestir svo stór-
ir, að heyrði norður um land
og víða annars staðar. Þaðan fló
vikur svo mikill á bæinn í Næf-
urholt; að brann þak af húsum.
Vindur var af landsuðri, sá er
bar norður yfir landið sand svo
þykkvan“, að myrkt var norðan
lands milli Vatnsskarðs og Öx-
arfjarðarheiðar. Slíkt var þetta
myrkur, „að enginn maður vissi
hvort var nótt eður dagur úti
nje inni, meðan niður rigndi
sandinum á jörðina, og huldi
svo alla jörðina af sandinum.
Annan dag eftir fauk svo sand-
Yfirlit yfir Heklugos frá 1104 til
þessa dags
Ilekla sjeð frá Bofnafjalli. (Úr Árbók F. í. Ljósm.: Þorsteinn Jósefsson).
urinn, að menn fátu trautt leið
sína í sumum stöðum. Þessa tvo
daga þorðu menn eigi á sjó róa
fyrir myrkri“ (Lögman"ns ann-
áll). — Gos þetta hófs"t 10. júlí
og stóð því nær 12 mánuði. —
Því fylgdu landskjálftar á Suð-
urlandi, og fjelli þeim bærinn
í Skarði hinu eystra. Af ösku-
fallinu hlaust hallæri og mann-
dauði norðan lands. — Sigurður
Þórarinsson hefir kornist að
þeirri niðurstöðu af öskulaga-
rannsóknum sínum, að í þess-
um Heklueldi hafi gosið hvítum
vikri og þá hafi myndast „efra
ljósa lagið“, sem rekja má í jarð
vegi víða um Norðurland, Mið-
hálendið og uppsveitir Rangár-
vallasýslu og Árnessýslu, en
fer þykknandi og verður að
sama skapi stórgervara í átt til
Heklu. Rannsóknir Sigurðar
leiða enn fremur í ljós, að í
þessu vikurfalli eyddist byggð
í Þjórsárdal og víðar í uppsveit
um Árnessýslu.
Dunur um allt landið.
1341. ;,Kom upp eldur ,
Heklufelli með óári og ösku-
falli, og eyddust margar byggð-
ir. Myrkur svo mikið um daga
sem um nætur á vetur“ (A.
regii). — „. . . Tók askan í
ökla undir Eyjafjöllum“ (Skál
holts annálar). — „. . . . sauð-
fje og nautfjenaður dó mest um
Rangárvöllu, og eyddi nálega
fimm hreppa“ (Lögm. a.). —
„Drunur um allt land, sem hjá
væri. Öskufall um Borgarfjörð
og Skaga, svo að fjenaður fell
af, og hvarvetna þar í milli.
Menn fóru til fjallsins, þar sem
uppvarpið var, og heyrðist þeim
sem bjargi stóru væri kastað
innan um fjallið. Þeim sýndust
fuglar fljúga í eldinum, bæðr
smáir og stórir, með ýmsum lit-
um. Hugðu menn vera sálir.
Hvítasalt svo mikið lá þar um-
i
hverfis opnuna, að klyfja mátti
hesta af og brennusteini“ (Flat
eyjar annálar). — Þorvaldur
Thoroddsen taldi sennilegt að
Þjórsárdalur hefði eyðst í þessu
gosi.
1389—90. „Eldsuppkoma í
Heklufelli með svo mikium
undrum, að dunur og brestir
heyrði um allt land. Tók af tvo
bæi, Skarð og Tjaldastaði“.
„. . . eyddust Skarð og Tjalda-
staðir af bruna. Var svo mikið
vikrakast, að hest sló til bana.
Öskufall svo mikíð, að margur
fjenaður dó af. Færði sig rásin
eldsuppkomunnar úr sjálfu
fjallinu og í skógana litlu fyr-
ir ofan Skarð og kom þar upp
svo miklum býsnum, að þar
urðu eftir t\ö fjöll og gjá í
milli. Kom upp eldurinn á fvrra
ári, en slokknaði í þessu. Urðu
þar í nándir hverar og heit
vötn“ (Flat. a., 1390).
Hjer þrýtur hina gömlu ann-
ála, og um næstu tvær aldir
eru miklu lakari heimildir um
Hekluelda.
1434. Um þessar mundir er
getið Heklugoss, er eytt hafi 18
bæi á einum morgni, meðal
þeirra Skarð eystra og Dag-
verðarnes. En hjer mun eitthvað
málum blandið, því að Skarð
varð undir hraunflóði 1389—90
og hefir þar verið óbyggilegt
síðan. (Sjá áður). — Aðrar
heimildir telja gos þetta hafa
orðið 1439 og enn aðrar 1440.
151-9. 25. júlí hófst Heklugos
með landskjálfta og ægilegu
grjótkasti um Landsveit, Rang-
árvellý Holt og langt út í Ár-
nessýslu. Steinar komu niður
á Vörðufelli á Skeiðum, og einn
drap mann úti í Skálholti, 45
km frá Heklu. Annar maður
dauðrotaðist austur í Landsveit,
og enn aðrir meiddust
1554. I lok maimánaðar kom
upp eldur skammt frá Heklu
og stóð sex vikur. Öskufall var
ekki til skaða, en snarpir og
tíðir jarðskjálftar.
1578. Lítið Heklugos í nóvem
bermánuði. Bæir hrundu af
jarðskjálfta úti í Ölfusi.
1597. 3. janúar kom upp eld-
ur í Heklu með miklum ofsa og
stóð fram í marsmánuð, en rauk
enn úr fjallinu í júlí. Hekla.
sýndist öll í báli, Og töldu menn
18 eldstróka uþp úr henhi. Aska
fjell um mestan hluta landsins.
Snarpir jarðskjálftakippir fund
ust í Skálholti í byrjun gossins, |
og um vorið hrundu bæir af
jarðskjálfta í Ölfusi.
1619. Um sumarið kom upp
eldur í Heklu með skaðræðis
öskufalli, og fylgdi því myrkur
norðan lands. í Bárðardal og
víðar varð að hætta slætti í
viku. Aska barst allt til Fær-
eyja og Noregs.
1636. Hekla tók að gjósa 8.
maí og var að 'allt sumarið.
Eldurinn kom upp í mörgum
stöðum. Öskufall olli grasbresti
og fjárfelli.
1693. 13. febrúar hófst eitt hið
ægilegasta Heklugos, sem sög-
ur fara af. Gaus fyrst upp ösku
mökkur með braki og brestum
og óskaplegri grjót- og vikur-
hríð um Landsveit, Þjórsárdal,
ofanverða Hreppa og Biskups-
tungur. Eyddust þegar 18 bæir
í þessum sveitum, en flestir
þeirra byggðust upp aftur síð-
ar. Steinar á stærð við hús
fjellu niður mílu vegar frá fjall
inu, og nálægt Skarfanesi á
Landi, 15 km frá Heklu, kom
niður glóandi steinn, nokkurra
faðma að ummáli, og sprakk
sundur í mola í fallinu. Öllu
þessu fylgdu snarpir jarð-
skjálftakippir, þrumur, elding-
ar og helliskúrir. I byrjun þessa
goss telur Daði Halldórsson
Litlu-Heklu þafa sprungið í loft
upp. — Gosfð hjelst fram í miðj
an septembermánuð, með mikl-
um qfsa og öskufalli framþn af,
en dró heldur úr, er á leið. Eld-
urinn kom upp á mörgum stöð-
um í fjallinu, en var einna stöð
ugastur hæst á því. 14 gígar
sáust gjósa samtímis.
1725. 2. apríl sást gjósa upp
eldur í Heklu og beggja vegna
við hana, alls á 9—11 stöðum.
1728. Sást eldur í hraununum
vestur af Heklu, en aðeins þrjá
daga.
Stórgosið 1766.
1766. Að morgni 5. apríl hófst
■stórgos í Heklu og slóð með
litlum hvíldum fram '4 apríl-
mánuð 1768. Um þetta gos eru
til allnákvæmar skýrslur, skrif-
aðar af sjónarvottum, og er þar
rakin saga þess frá upphafi til
enda. En hjer skal aðeins drep-
ið á fátt eitt. — Nóttina áður
en gosið byrjaði fundu menn
snarpa jarðskjálftakippi, og
litlu síðar hófst mjór, svartur
gosmökkur hátt í loft upp úr .
fjallmu og lagði til norðvesturs.
Tók þá að rigna grjóti, vikri og
ösku um næstu sveitir. T. d.
kom niður vikurflikki, sem var
2 m að ummáli, í 15 km fjar-
lægð frá Heklu, og í 22 km
fjarlægð steinn, sem vó 1.75 kg.
Öskufallið eyddi 5 bæi í Land-
sveit og nokkra í uppsveitum
Árnessýslu. Mikil spjöll urðu á
afrjettum Rangæinga. Hlaup
kom í Ytri-Rangá, og bæði hún
og Þjórsá báru kynstur af vikri
til sjávar. Fám dögum eftir að
gosið hófst, rann hraunflóð til
suðvesturs frá Heklu í stefnu á
Geldingafell. Síðar hefir það
hraun stækkað að miklum mun
og önnur kvísl þess runnið fram
austar. Þá má enn fremur telja
fullvíst, að í þessu gosi — senni
lega eftir miðjan september
1766 —"hafi runnið bæði Hring
landahraun og hraunið austur
af Hekluöxl hinni innri. — Ofsi
gossins var feikilegur fyrstu
vikurnar, og sáu menn allt að
18 eldstólpa í einu upp úr fjall-
inu. Síðan dró heldur úr gosinu,
og urðu jafnvel alger hlje dög-
um saman. 21. apríl mældist
gosmökkurinn 5 km hár, en
varð oft hærri. Aska fjell því
nær um land allt, og í nærsveit
um Heklu hrundu bæir af jarð-
skjálftum. — Árið_eftir, 1767,
lá eldurinn niðri allan febrúar-
mánuð og fram yfir miðjan
mars. Þá gaus hann upp aftut
í norðanverðu fjallinu með
meiri ofsa en nokkru sinni áð-
ur. Fylgdi því ógurlegur hávaði
og var um hríð að sjá sem allt
fjallið stæði í Ijósum loga. Síð-
ar, um vorið og framan af
sumri, urðu goshrinurnar skap-
legri og hlje á milli. — Frá
ágústlokum og fram í mars-
mánuð veturinn eftir, 1768,
mátti heita hlje á gosum, en
rauk þó úr fjallinu öðru hvoru.
í mars'og apríl sást Hekla enn
gjósa „reyk um daga og eldi um
nætur“. Loks í maímánuði var
gosinu slotað að fullu, en í lok
hans fundust þó enn jarð-
skjálftakippir í nágrenni Heklu.
Síðasta stórgogið í Heklu 1845.
Síðasta gos, sem upp hefir
komið í Heklu sjálfri, hófst 2.
september 1845, eftir algera
hvíld allra Heklueldstöðva í 77
ár. Hjeldu menn þá í nærsveit-
um Heklu, að hún væri meðt
öllu kulnuð og gysi ekki framar.
Gos þetta stóð sjö mánuði, en
var þó eitt af hinum minni og
meinlausari Heklugosum. Sch-
ythe lýsir því allnákvæmlega í
Heklubók sinni og fer þar eink-
um eftir frásögnum og dagbók-
um sjónarvotta, en einnig rann
sóknum sínum á verksummerkj
um árið eftir.
Að morgni 2. september var
Hekla hulhi skýjaþykkni. Um
kl. 9 árdegis heyrðust víða um
Rangárvallasýslu og Árnessýslu
drunur og undirgangur í austri,
og fylgdu því dálitlar jarðhrær-
ingar. í sama bili sló blásvört-
Framh. á bls. 10