Morgunblaðið - 28.06.1964, Blaðsíða 15

Sunnudagur 28. júní 19S4
MORCUNBLABIB
15
Hinn góði liirðir
f VIÐHAFNARSÖLUM Vatíkans
ins, ' páfahallarinnar í Róm, má
sjá mörg frábær listaverk, sem
með mismunandi móti hafa kom-
izt í eigu páfa á umliðnum öld-
um. Meðal þeirra er mynd ein, —
ekki ýkja stór, en úr skíra gulli,
■—af fjárhirði með hjörð sína og
nefnist hún „Hinn góði hirðir“.
Þrátt fyrir það, þótt hún sé úr
gulli gerð, hefur myndin þann
einfaldleika, að menn muna leng
ur eftir henni en ýmsum öðrum,
sem sennilega eru meiri lista-
verk. Mynd þessi var gjöf Franz
Jósefs, Austurríkiskeisara, til þá-
verandi páfa og hefur vafalaust
átt að vera táknræn um hirðis-
starf páfans með bersyndugu
mannfólki. En myndin er ekki
síður táknræn um Franz Jósef
sjálfan. Hann var nær 70 ár valda
mikill þjóðhöfðingi í einu mesta
stórveldi álfunnar og þar með
heimsins. Hann var settur til
valda á hættusamri tíð, og rétt
eftir, að hann andaðist, liðaðist
ríkið, sem hann hafði tekið í
erfðir af forfeðrum sínum og þá
hafði staðið öldum saman, í
sundur. Þótt hann gæti ekki stað-
ið á móti straumi tímans, var
samvizkusemi hans og skyldu-
rækni viðbrugðið.
Morð austurríska ríkiserfingj ans og konu hans. Lengst til vinstri er morðinginn, latinuskóla-
pilturinn Cavrilo Prineip. í a ftursæti bifreiðarinnar er Soffi a von Hohenberg, eiginkona erki-
hertogans, og Franz Ferdinand von Habsburg-Este, erkihertogi, rikiserfingi austurrikis—Ung-
verjalands. (Myndin máluð af sjónarvotti).
í höfuðborg Serbíu, sem aftur
höfðu náið samband við tiltekna
valdamenn í Pétursborg, höfuð-
borg rússneska keisaradæmisins.
Það var því sizt að ástæðulausu,
að Austurríkismenn vildu Iáta
rannsaka tilræðið til hlítar ag
töldu það spretta af illvilja Slava
gegn hinu austurríska keisara-
dæmi.
•
Áberandi sönnun þessa fékkst
síðar, þegar Júgóslavar reistu
morðingjanum Princip minnis-
merki í Sarajevo. Lýsir það ó-
neifánlega býsná miklu kaldlyndi
að gera að þjóðhetju manninn,
sem með byssu sinni hrinti fyrci
heimsstyrjöldinni af stað. En hér
áttu ýmsir högg í annars garð.
Fáir okkar býsnast yfir, þó að
Finnar hafi í Stjórnarráði sínu
sett minningartöflu þar sem
finnskur stúdent skaut til bana
rússneska landstjórann í Finn-
landi rétt eftir aldamótin 1900.
Okkur þykir kúgun Rússa á
þeim árum hafa verið svo auðsæ,
að við hneykslumst ekki á, að í
heiðri sé haldið minningu manns,
sem fórnaði eigin lífi með því að
drepa umboðsmann kúgunarinn-
ar. —
Vantaði varnar-
sanitök
REYKJAVÍKURBRÉF
Talaði át ján ára
eliefu tungur
Franz Jósef var af hinni frægu
aett Habsborgara og var kvaddur
til ríkis 1848, þvi róstusama ári.
Um valdatöku hans segir svo í
samtíma heimild íslenzkri,
Skírni, sem út kom 1849:
„Það virðist sem keisari Ferdin
•nd hafi þótzt vera búinn að fá
nóg af að stjórna, því 2. dag í
desembermánuði sagði hann af
aér, og fékk keisaratignina í hend
ur bróðursyni sinum, er Franz
Jóseph heitir; hann er nú 18
vetra gamall, og sagður maður
rel að sér; svo er hann góður í
málfræði, að hann talar prýði-
lega 11 tungur“, .
Veldi Habsborgara náði þá yf-
|r mörg þjóðerni og hefur hinum
unga manni verið kennt að tala
tungur flestra hinna meiriháttar
þeirra. Iðni skorti hann aldrei,
því að fram á siðustu elliár var
sagt að hann hefði farið á fætur
Jrlukkan fjögur á hverjum morgni
til að sinna stjórn síns mann-
marga og víðlenda ríkis. Allt
kom þó fyrir ekki.
„Ðrottinn lætur
ekki að sér hæða“
Stjórnarferill Franz Jósefs
hófst með uppreisn Ungverja, en
Austurríkiskeisari rar jafnframt
talinn konungur Ungverjalands.
Sú uppreisn var bæld niður með
•ðstoð Rússakeisara. Ungverjar
féngu síðan allmiklar réttarbæt-
ur, en sambúð þeirra við önnur
þjóðabrot innan þessarar ríkja-
•amsteypu gekk lengst af erfið-
lega. Um 1860 missti Austurríkis-
keisari yfirráð í Norður-ítaliu og
1866 áthrif í Þýzkalandi. Þegar
leið að aldamótum ór ókyrrð
hinna slavnesku þjóðabrota I
keisaradæminu. Úr þeim óróa
dró ekki innlimun tveggja
slavneskra fylkja í Austurríki
1*09, en þau höfðu áður fyrri til-
heyrl Tyrklandi, «u Serbar og
Laugard. 27. júní
þar með íbúar héraðanna sjálfra
töldu eðlilegast, að þau væru
tengd við Serbíu.
Þegar hér var komið þóttust
ýmsir sjá fyrir, að hið forna keis-
aradæmi mundi liðast sundur eft
ir dauða hins aldna keisara, en
hann var orðinn margreyndur
maður, ekki einungis vegna
stjórnmálaerfiðleika heldur og
einkarauna. Ríkiserfinginn, einka
sonur hans, hafði árið 1889 fram-
ið sjálfsmorð að því er talið var,
ásamt ástmey sinni, og hafa öll
atvik þess sorgarleiks aldrei ver-
ið upplýst til hlítar. Nokkrum ár-
um síðar, þ.e. 1897, var kona
Franz Jósefs, Elizabet keisara-
drottning, sem viðbrugðið var
sökum fegurðar, myrt af stjórn-
leysingja, er hún var á göngu á
bökkum Genfarvatns í Sviss.
Voru þau hjón þá raunar að
mestu skilin að samvistum.
Franz Jósef var því orðinn
ýmsu vanur, þegar honum fyrir
réttum 50 árum var hinn 28. júní
1914 skýrt frá því, að frændi
hans, ríkiserfinginn, Franz Ferd-
inand, hefði ásamt konu sinni
verið skotinn til bana í slavneska
bænum Sarajevo þann sama dag.
Franz Jósef lét sér og ekki
bregða, en svaraði þessu einu:
„Drottinn lætur ekki að sér
hæða“.
Kvonfang;ið ekki
nógu göfugt
Ætla hefði mátt, að hinn marg-
reyndi þjóðhöfðingi hefði talið
reiði drottins brjótast út vegna
einhverra meiriháttar afglapa
eða misgerða í stjórnmálum. T.d.
að Austurríkismenn fengju nú á-
minningu fyrir að sölsa undir sig
ráð yfir óskyldum þjóðum, sem
þráðu það helzt að fá að samein-
ast sínum frændum eða að verða
alveg sjálfstæðar. En það var síð-
ur en svo, að hinum gamla heið-
ursmanni byggi nokkuð slíkt í
hug'a. Hann var sannfærður um,
að hann og ætt hans stjórnuðu
„af guðs náð“, samkvæmt drottin
legu iðgmaft. sem allir yrðu að
lúta svo Iangt sem völd þeirra
ættmenna náðu. Þá varð ættin
líka að lúta þeim lögum, sem
hún sjálf hafði sett sér, þar á
meðal þeim, að engir, sem til
ríkiserfða voru bornir, máttu
kvænast konum af ókonungbornu
foreldri. Það hafði ríkiserfinginn,
Franz Ferdinand, gert, og morðið
á honum og konu hans þess
vegna vitni þess, að drottinn lét
ekki að sér hæða'.
Rökrétt þröngsýni
Lærdómsríkt er, aS einn valda-
mesti og þaulreyndasti stjórn-
málamaður, að vísu þá fjörgam-
all, skuli hafa orðið ber að slikri
þröngsýni fyrir ekki meira en 50
árum. Kunnátta í 11 tungumál-
um, iðni og samvizkusemi mega
sín lítils, ef sjóndeildarhringur-
inn er ekki víðari en svo. Og þó?
Hinn trúrækni keisari fylgdi
þeim boðum, sem veldi hans
byggðist á. í því kenningakerfi
var „konungur af guðs náð“ for-
sendan og henni fylgdu afleiðing-
arnar á sinn veg með rökréttu
móti. Ef konungdómurinn fékkst
fyrir „náð guðs“, hlutu erfðaregl-
urnar líka að vera háðar henni.
Þess vegna mátti einstakur arf-
taki ekki breyta þeim í samræmi
við sinn geðþótta né taka sér
maka, sem ekki gæti fullnægt
þeim. Frá veraldlegu sjónarmiði
má og segja, að þeir, sem telja sig
borna eða kjörna til að stjórna
öðrum, en geta ekki stjórnað sjálf
úm sér svo að vel fari, eigi ekki
skilið, að aðrir uni þeirra stjórn.
Þess vegna varð Játvarður VIII
að hætta að vera konungur Eng-
lands og gerast hertogi af Wind-
sor og Rockefeller ríkisstjóri nú
að lúta í lægra haldi fyrir Gold-
water. Þröngsýni Franz Jósefs
var því ekki alveg eins fráleit og
í fljótu bragði mætti ætla. A.m.k.
má segja, að hún hafi verið rök-
rétt miðað við hans hugsunar-
hátt. Ýmsar fuliyrðingar einræðis
herra nútímans lýsa sízt meira
víðsýni, þótt þær séu einnig
byggðar á forsendum kenninga-
kerfa, sem þessir mena hafa lát-
ið umljúka sig.
1 Upphaf ófriðarins
1914
Upphaf ófriðarins 1914—18 og
þar með seinni heimsstyrjöldin
1939—1945 og allar þær gífur-
legu umbyltingar, sem af báðum
þessum styrjöldum hafa leitt,
eiga beinlínis rætur sínar að
rekja til morðanna í Sarajevo
28. júní 1914. Þau voru hin sýni-
lega orsök; sem hleypti skriðunni
af stað. Um það verður aldrei
sagt, hvort ófriður hefði brotizt
út, þó að þessi morð hefðu ekki
verið framin. Sennilegt er, að svo
hefði farið, en engan veginn er
það víst. Sú kenning er nú fyrir
löngu afsönnuð, að Þjóðverjar, og
þá einkum Vilhjálmur II, Þýzka-
landskeisari, hafi gripið morðin
sem átyllu til að hefja árásar-
styrjöld, sem hann og aðrir þýzk-
ir valdamenn hafi hvort eð er
verið staðráðnir L Friðarviljinn
var misjafnlega mikill í öllum
ríkjum, er komu við sögu sum-
arið 1914. En fáir og þá ekki frek
ar í Þýzkalandi og Austurríki en
Rússlandi, Frakklandi og jafnvel
Englandi stefndu að almennri
Evrópustyrjöld. Hinir voru fleiri,
sem töldu slíka styrjöld óumflýj-
anlega, en flestir voru þeir, sem
einfaldlega létu berast með
straumnum, reiknuðu rangt og
gerðu sér ekki grein fyrir afleið-
ingum verka sinna.
Miímismerki
um morð
í síðari tíma ritum um þessá
atburði hafa ráðamenn í Vín orð-
ið einna harðast úti. Þeir eru þó
ekki bornir þeim sökum, að þeir
hafi stefnt að almennu Evrópu-
striði, heldur, að þeir hafi sýnt
óleyfilega léttuð og beitt Serbíu
meiri hörku en efni stóðu til.
Enda hefðu þeir átt að sjá, að
stríð við Serbíu mundi leiða af
sér stríð við Rússland og þá yrði
almennur ófriður í Evrópu naum
ast umflúinn. Áfellisdómur gegn
valdamönnuni í Vín hvílir e.t.v.
á kenningunni: „Sekur er sá einn
sem tapar“, því að engir fóru ver
út úr ófriðnum en einmitt Austur
ríkismenn. En þeim var frá upp-
hafi meiri vandi á höndum en
öðrum. Ríki þeirra veikara en
hin stórveldin; ríkiserfingi þeirra
hafði verið drepinn og keisarinn
var fjörgamall, eldri en svo, að
hapgt væri að ætlast til, að hann
réði nokkru um stjórnarfram-
kvæmdir. Nú er og talið sannað
það, sem Austurríkismenn héldu
þá þegar fram, að samsærismenn
irnir í Sarajevo voru í félags-
skap með valdamikíum mönnum
Atburðarás fyrri tíma er ekki
síður flókin en nú á dögum. Um
eitt ber hinsvegar öllum saman.
Ef Bretland hefið látið það vera
alveg ljóst, að það mundi taka
þátt í styrjöld, brytist hún út
sumarið 1914, þá mundi ekki hafa
úr henni orðið .Bretar höfðu »ð
vísu nokkrum árum áður gengið
í hálfgert hernaðarbandalag við
Frakka og þar með Rússa, en
mjög var óljóst hverjar skuld-
bindingar fylgdu þeim samning-
um, sem gerðir höfðu verið, eða
yfirleitt hvort um nokkra eigiu-
lega samninga yar að ræða. Jafn-
vel brezku ráðherrarnir vissu
ekki til hlítar, hvað gerzt hafði
og voru innbyrðis mjög ólíkra
skoðana um, hver viðbrögð Bret.a
skyldu verða. Á þeim árum var
Bretland mesta stórveldi heims
og var nokkurn veginn Ijóst, «ð
sú stórveldasamsteypa, sem það
styddi, hlyti að verða ofan á í
styrjöld. í sjálfum ófriðnum 1914
—18 munaði raunar oft litlu, en
fyrir forystu og þrautseigju
Breta hlutu þeir og bandamenn
þeirra sigur að lokum. Þjóða-
bandalagið var stofnað með frið-
arsamningunum eftir stríðið, ekki
sízt til að hindra, að ný stórstyrj-
öld brytist út án þess, að nokkur
gerði sér grein fyrir, hvað í að-
sigi væri.
Er ófriður óum-
flýjanlegur
Þjóðabandalagið var aldrei þess
megnugt að tryggja frið i heim-
inum. Því miður er reynslan enn
hin sama af arftaka þess, Sam-
einuðu þjóðunum. f sjálfu sér er
trauðla von, að slíkt takist á með
an við lýði eru öflug ríki, þar
sem valdamennirnir trúa því, að
ófriður sé óumflýjanlegur. Þessi
trú á óumflýjanleik ófriðar á
meðan „kapítalismi“ ráði er ein
af grundvallarkenningum marx-
ista. Þeir hafa búið sér til kenn-
ingakerfi, þar sem þetta er ein
helzta uppistaðan. Alltof margir
hafa látið flækjast í þennan
kenningavef. E.t.v. er hann rök-
rétt hugsaður út frá sínum for-
sendum, alveg eins og trú Franz
Jósefs á reiði drottins vegna ó-
tigins kvonfangs frænda hans,
var rökrétt út frá kenningunm
um „ngð guðs“. En hvort tveggja
er jafn fjarlægt heilbrigðri skyn-
semi. í samskiptum manna gilda
engin slík óhagganleg lögmál.
Styrjaldir verða ekki til fyrir ®-
hagganleg söguleg lögmál, heldur
vilja einhverra einstakra nianiHL