Morgunblaðið - 11.01.1966, Blaðsíða 15

ÞriSJuflagur 11. januar 1966
MORGUNBLAÐIÐ
15
upp eftir sprungum, sem
myndast undir eldfjallinu
vegna þrýstings í kviku-
þrónni.
— Það hefur mikið gengið
á þarna á sínum tima?
— Já, og það hafa orðið
mörg gos þarna eftir þetta.
Eldfjallið hélt áfram að gjósa
fram á ísöld. i>á linnti gos-
Fann rústir af margra millj. ára
gðmlu eldkeilufjalli á Snæfellsnesi
Viðtal við Harald Sigurðsson, jarðfræðing
tnsrGUR jarðfræðingur, Har-
aldur Sigurðsson, starfar hjá
Rannsóknarstofnun iðnaðar-
ins, þar sem hann hefur að
undanförnu m.a. unnið, ásamt
Þorleifi Einarssyni, jarðfræð-
ingi að jarðfræðirannsóknum
og jarðgangaleið gegnum
Strákafjall, undir Oddsskarð
og Breiðdalsheiði.
Haraldur lauk i surnar jarð
fræðiprófi í Belfast á írlandi.
Prófritgerð hans var runnin
frá æskustöðvum hans á Snæ
fellsnesi, þar sem hann fann
rústir af stóru, fornu eldkeilu-
fjalli. Leikmönnum finnst
sjálfsagt furðu sæta að hægt
skuli vera að finna fjöll, sem
horfin eru fyrir árþúsundum,
og gera sér mynd af þeim.
Nánari skýringu á því feng-
um við í viðtali við Harald.
En fyrst var lögð fyrir hann
sú spurning, hvort hið jarð-
fræðilega merkilega landslag
á Snæfellsnesi hefði kannski
orðið til þess að hann fór í
jarðfræðinám.
— Ég tel mig vera Snæfell-
ing, er alinn upp í Stykkis-
hólmi, og hefi haldið mig þar
mikið, sagði Haraldur. En í
sumarleyfum mínum, meðan
ég var í skóla, vann ég við
jarðboranir hjá Raforkumála
skrifstofunni og fékk þá
áhuga á jarðfræði. Prófritgerð
mín er af Snæfellsnesi, fjall-
ar um Setbergssvæðið, sem
ég nefni svo, en það eru skag-
arnir milli Grundarfjarðar og
Hraunsfjarðar. Þegar við Þor
leifur Einarsson jarðfræðing-
ur komura þangað, meðan ég
var enn jarðfræðinemi, vor-
um við mjög hrifnir af feg-
urð staðarins. En við höfðum
litla hugmynd um hvað þarna
leyndist. Það reyndist vera
bæði fróðlegt og nýtt fyrir
okkur.
— Hvað leyndist svo þarna
á Setbergssvæðinu?
— T.d. keilulög, sem finn-
ast í eldfjallarústum og eru
þarna eins og þau gerast
fallegust. Þess konar mynd
anir eru bezt þekktar í 3—4
eldfjallarústum í Suðureyj-
um við Skotland.
— Af þessum lögum og öðr
um brotum hefurðu svo gart
þér mynd af því sem þarna
hefur gerzt. Og hvað er það?
— Ég tel að þarna hafi
verið stórt eldfjall, sem skag-
að hefur upp úr blágrýtis-
hellunni og þykist gera mér
mynd af því eftir talsvert
miklum líkum. Þetta var stór
öld og hlóðst þá upp mikil
eldkeila. Gosefnín eru súrari
og meira um líparít þar en 1
fjöllunum í kring. Þegar
nokkuð var liðið á sögu þessa
eldfjalls varð mikið keti’sig,
svipað því sem varð í Öskju
árið 1®?5, þegar öskjuvatns-
lægðin varð til. Ketilsigið á
Setbergssvæðinu varð fyrir
nokkrum milljónum ára,
kannski 5—10 milljónum. Síð
an fylltist sigketilinn af lip-
arítösku og líparíthraunum.
Að umbrotum þessum loknum
mynduðust keilulög, eins og
ég nefndi áðan, en það eru
um í Setbergsfjallinu, en aðr-
ar eldstöðvar á nesinu tó.ku
við. Yið ágang jökla á ísöld
fór hið upprunalega keilu-
form af fjallinu og er aðeins
hægt að áætla form þess og
stærð eftir líkum og í sam-
anburði við þekktar keilur,
eins og Öræfajökul, og Snæ-
fellsjökul. Miðja eldfjallsins
er á skaganum milli Grundar
fjarðar og Kolgra.farfjarðar,
en hraun og öskulög frá því
er að finna sunnar á Snæfells
nesi og í Bjarnarhafnarfjalli,
sem er þarna fyrir austan.
Áður var landslag miklu
hærra á þessum slóðum, laus-
lega áætlað um 800 m yfir
Haraldur Sigurðsson,
jarðfræðingur.
rauðbrúnir, litlir krystallar,
allt að því hnöttóttir. Það hef-
ur því greinilega verið mikill
jarðhiti þarna á sínum tíma.
— Það er víst margt að
finna á Snæfellsnesi. Hefur
það ekki verið lítið rannsakað
jarðfræðilega?
— Það hefur að minnsta
kosti ekki verið birt mikið um
rannsóknir þar. Jóhannes Ás-
kelsson hafði unnið þar mikil
Skýringarmynd af keiiulögum á skaganum milli Grundarf jarð ar og Kolgrafarfjarðar. Þar sést
halt upp frá kvikuþrónni. Nú verandi fjöll á svæðinu eru teiknuð inn á myndina, en þau
eldkeilufjallið.
eldkeila, á borð við Snæfells-
jökul og öræfajökul. Öræfa-
jökull hefur gosið eftir að
land byggðist og Snæfells-
jökuU nokkru fyrir landnám.
En eldfjallið á Sestbergssvæð-
inu hefur gosið á síðari hiuta
Tertiertímans og fram á ís-
innskotslög, sem skjótast upp
í berglögin fyrir ofan kviku-
þróna. Þau liggja skáhalt og
eru í laginu eins og keila á
hvolfi. Keilulögin má því
rekja hringinn í kringum eid
stöðina. Þessi lög verða til
þannig, að hraunkvikan brýzt
Keilulög (svört) í líparíti í fjallinu Grundarmön.
sjávarmáli, svo þetta fjall hef
ur verið miklu hærra en fjöll-
in, sem þarna eru núna.
Geislasteinar og granít í
berginu.
— Af hverju dregurðu þessa
ályktun?
— Það má sjá af holufyll-
ingum, sem þarna eru. Vicað
er á hve miklu dýpi ákveðn-
ar tegundir af zeolitum (geisla
steinum) myndast. Hið upp-
haflega lag fjallsins er horf-
ið, en með athugunum á
svæðinu er unnt að gera 'ér
mynd af gerð þess .Geislastsin
arnir eru til mikillar hjálp-
ár, þeir myndast af völdum
jarðhita. En er nær dregur
stórum eldfjöllum, eins og
Setbergseldkeilúni, truflast
geislasteinamyndanirnar vegna
há-jarðhita. Bæði koma aðrir
geislateinar inn og nýjar stein
tegundir koma til sögunnar,
svo sem granat.
— Myndast granat úr zeo-
litum? Og er eitthvert magn
af þeim þarna?
— Granat myndast við
mjög háan hita, og talið er
að það geti myndast úr zeo-
litum, þótt það sé ekki sann-
að ennþá. Granatkrystallarn-
ir þarna eru litlir, 2—3 mm
þeir stærstu, og ekki verð-
mætir. En þá má finna víða
ef vei er leitað. Þetta eru
hvernig keilulögin liggja ská-
eru miklu lægri en horfna
rannsóknarstörf, en því mið-
ur féll hann frá, áður en hon-
um vannst tími til að birta
niðurstöður af rannsóknum
sínum.
Jarðfræðilega séð er Snæ-
fellsnes, að margra dómi
merkilegasti og fjölbreyttasti
hluti landsins. Þar er að
finna allar bergtegundir, sem
fundizt hafa á íslandi, og
flestar jarðmyndanir. Auk
þess er það mjög aðgengilegt
til rannsókna. Úti á Búlands-
höfða höfum við t.d. líka
þessi merkilegu lög frá ísöld.
Þar er sjávarset, sem lyfzt
hefur upp í 150 m .hæð yfir
sjó. Á svæðinu, sem ég rann-
sakaði, eru reyndar ekki sjá-
varsetlög frá ísöld, en þar eiu
áreyrar og árset, sem nafa
myndazt á svipuðum tíma og
Búlandshöfðalögin. Þegar Bú-
landshöfðalögin voru að mynd
ast á hlýviðrisskeiði árla á .
ísöld, virtist ströndin hafa
legið um Grundarfjörð endi-
langan. Landslagsstefnan á
norðvestanverðu nesinú er nú
öll til norðurs, en á þeim
tíma stefndu ár og dalir til
vesturs. Á einum stað,
í fjallinu Grundarmön, eru
skilin mjög greinileg milli
tveggja landslagsstefna. Neð-
an til í fjallinu benda jarð-
lög til landslags með vestur-
Framh. á bls. 16