Morgunblaðið - 01.05.1976, Blaðsíða 18

18
MORGUNBLAÐIÐ, LAUGARDAGUR 1. MAl 1976
O w g
Einar Olafsson
frá Lækjarhvammi
áttræður 1 dag
„ÞEGAR ég var 11 ára veiktist
faðir minn seinni hluta vetrar og
þá var enginn til að hugsa um
skepnurnar. Það var því ekki um
annað að ræða en að ég, sem var
elzta barnið á heimilinu, tæki að
mér gegningarnar og það gerði ég
frá því í apríl og fram í júni. Þetta
er eiginlega mitt fyrsta forystu-
hlutverk i lifinu."
En þau áttu eftir að verða fleiri
forvstuhlutverkin í lífi hans. Við-
mælandi okkar er að þessu sinni
Einar Olafsson, fvrrum hóndi í
I.ækjarhvammi í Reykjaví. I dag
er Einar áttræður og að því tilefni
ræddi blaðamaður við hann á
heimili hans í Skipholti 43 í
Reykj avík.
Einar hefur stundum verið
nefndur síðasti bóndinn í Reykja-
vík og þeir eru ófáir Reykvíking-
arnir. sem ekki muna eftir bæn-
um Lækjarhvammi, þar sem hann
stóð skammt frá núverandi gatna-
mót'im Suðurlandsbrautar og
Kringlumýrarbrautar. í Lækjar-
hvammi hjó Einar i full 40 ár.
Hann var bóndi í borg sem var í
örum vexti og þó hann í upphafi
horfði á hana úr fjarska, var hann
að lokum horfinn inn í hringiðu
stórborgarinnar með öllum sínum
bílum og hávaða, sem ekki rúmaði
aldinn bónda.
En hugur Einars var ekki bund-
inn við túngarðinn í Lækjar-
hvammi. Fljótlega eftir að hann
hóf búskap í Lækjarhvammi hóf-
ust afskipti hans af félagsmálum
bamda. Með árunum jukust þessi
störf Einars á sviði félagsmálanna
og gilti þar einu, hvort um var að
ra-ða störf í þágu bænda hér
sunnan Ileiðar eða bændastéttar-
innar í heild. Frá árinu 1942 hef-
ur Einar átt sæti á Búnaðarþingi
og frá árinu 1968 hefur hann setið
i stjörn Búnaðarfélagsins. Lengst
af hafa þó verðlagsmál bænda
verið sá málaflokkur, sem Einar
hel'ur haft afskipti af. Hann var
kosinn í stjórn Stéttarsambands
bænda við stofnun þess 1945 og
átti sæti i stjórn þess til ársins
1969. Hann tók sæti í framleiðslu-
ráði landbúnaðarins, þegar það
var stofnað árið 1947, og sat í því
til ársins 1969. Frá árinu 1959
hefur Einar átt sæti í sexmanna-
nefnd, sem ákveður verðlag á
landbúnaðarafurðum. Það væri
alltof löng upptalning að geta
allra þeirra stjórna og nefnda sem
Einar hefur átt sæti í fyrir hönd
bænda en þó er ógerlegt að geta
ekki um setu hans í stjórn Mjólk-
ursamsölu Reykjavíkur, en í
henni hefur hann átt sæti frá
árinu 1943.
Af þessu má ljóst vera að spor
Einars Ólafssonar frá Lækjar-
hvammi liggja víða. Eins og Einar
hefur stundum verið nefndur síð-
asti bóndinn í Reykjavík mætti
einnig kalla hann síðasta fulltrúa
þeirrar kynslóðar, sem myndaðí
baráttusveit bænda í átökunum á
árunum 1930 og allt fram undír
1960. En á þessum árum mótaðist
það skipulag bændasamtakanna,
sem enn stendur. Eínar hefur
heldur ekki þrátt fyrir háan aldur
sagt skilið við bændastéttina, því
jafnframt því að sinna félagsmál-
unum hefur hann síðustu 12 árin
starfað á skrifstofu Framleiðslu-
ráðs landbúnaðarins.
Ætlaöi mcr alltaf
ad verða bóndi
Einar fæddist i Flekkudal í
Kjós 1. maí árið 1896 en foreldrar
hans, hjónin Sigríður Guðnadóttir
og Ólafur Einarsson, bjugggu í
Flekkudal allan sínn búskap.
Við biðjum Einar fyrst að segja
okkur lítillega frá uppvaxtarárum
sínum?
,,Eg ólst upp við þessi venju-
legu sveitastörf heima í Flekku-
dal en 12 ára fór ég í Barnaskól-
ann á Seltjarnarnesi og var þar
einn vetur. Skólaganga mín um
ævina varð ekki lengri nema hvað
næsta vetur var ég 3 mánuði í
farskóla í Kjósinni. Nú tóku
sveitastörfin við og urðu minn
skóli. Þegar ég var 19 ára fór ég á
togara og var á þeim næstu tíu
árin. „Á sumrin Vann ég þó jafn-
an við heyskap heima í Flekku-
dal“
Hafðir þú hug að því að gerast
sjómaður á þessum árum?
„Nei, ég ætlaði mér alltaf að
verða bóndi en eina leiðin f þá
daga til að afla peninga var að
fara á togara. Ég vildi geta byggt
upp mitt eigið bú, óháður öðrum
hvað fjármálin snerti. Því er held-
ur ekki að leyna að togaravistin
var vel til þess fallin að hleypa í
mann kjarki áður en haldið væri
út í lífsbaráttuna. Eftirminnileg-
ast frá þessum árum er Halaveðr-
ið 8. febrúar 1925. Eg var þá á
togaranum Gylfa og var bátsmað-
ur hjá Hafsteini Bergþórssyni.
Við vorum vestur á Hala, þegar
veðrið skall á en samskipa okkur
var Leifur heppni og var hann að
toga. Við vorum þeir sfðustu, sem
sáum hann áður en hann hvarf.
Veðrið var hrikalegt en meðal
áhafnarinnar rikti þó engin
hræðsla. Gylfi var gott skip í
vondum veðrum þó hann væri
ágjöfull í smákviku.“
En hvað tók við, þegar þú fórst í
land?
„Árið 1925 gifti ég mig og hóf
búskap með konu minni, Bertu
Ágústu Sveinsdóttur frá Hvassa-
hrauni á Vatnsleysuströnd í
Lækjarhvammi. Eftir þetta fór ég
aðeins einn vetur til sjós.“
Fólki þætti það eflaust hrein
fásinna ef ungur bóndi hæfi í dag
búskap inn í miðri höfuðborginni.
Hvernig var umhorfs hér í höfuð-
borginní, þegar þú hófst búskap?
„Já, ætli fólki þætti það ekki
hálfgerð vitleysa ef einhver tæki
sig til og hæfi búskap hér niðri í
bæ. Þegar ég byrjaði að búa var
verzlunin Ás, sem nú stendur við
hliðina á Mjólkurstöðinni, innsta
húsið í Reykjavík. Fyrir innan
það komu grasbýli og þegar kom-
ið var inn fyrir Tungu tók hin
eiginlega sveit við.“
Hvernig búskap stundaðir þú í
Lækjarhvammi?
„Fyrst var eingöngu um að
ræða kúabúskap og seinna þegar
ég var með flestar kýrnar voru
þær um 30. Jörðin var fremur
landlítil en ég fékk fljótlega land
suður í Fossvogi, sem ég ræktaði
en árið 1921 hafði ég keypt jörð-
ina Bæ í Kjós og nytjaði hana
jafnhliða Lækjarhvammi. Eg
heyjaði þar og var heyið fyrst
flutt sjóleiðis ofan úr Hvalfirði en
síðar á bílum. Þarna upp frá var
ég með kýrnar á sumrin og einnig
hafði ég þar sauðfé allan ársins
hring en það var flest um 250
kindur á vetrarfóðrum. Þes§i bú-
skapur var ekki tekin út með
sældinni, til dæmis fór ég þrjá
vetur, frá 1957 (il 1959, á hverjum
einasta degi upp á Bæ og hirti
sauðféð þannig héðan úr Reykja-
vík en þetta er um 50 km vega-
lengd aðra leiðina."
Var ekki erfitt að stunda bú-
skap hér inn í borginni eftir að
hún fór að stækka?
„Ekki var það gott. Lækjar-
hvammur hafði frá upphafi tak-
markaða möguleika til búskapar
og ég ætlaði reyndar að stunda
búskap á stærri jörð en af þvi
varð ekki. Bæði var það að ég
hafði það fjárhagslega ágætt þar
og hitt að þegar maður hefur tek-
ið tryggð við einhvern stað þá er
oft æði erfitt að fara einn daginn
að taka sig upp og flytja. Siðustu
árin, sem ég bjó i Lækjarhvammi
voru me«tu erf'ðleikarnir þeir að
krakkarnir í nágrenninu voru
alltaf að leika sér i heyinu hjá
mér. Ég sá að þetta var ekki hægt
lengur nema að standa í einhverj-
um illdeilum við nágrannana og
ég hætti síðan búskap þar 1965.“
En ekki hættir þú alveg búskap
þá?
„Nei, ég bjó áfram á Bæ og hélt
þvi áfram til 1971 en þá hætti ég
alveg.“
Nú var engin Mjólkurstöð starf-
rækt þin fyrstu búskaparár.
í HOPI SAMSTARFSMANNA —
Þessi mynd var tekin fyrir all-
mörgum árum af þáverandi
stjórn M jólkursamsölunnar í
Reykjavík. Með þessum mönnum
átti Einar langan starfsdag oe
ekki bara innan stjórnar Mjólkur-
samsölunnar heldur einnig 1 öðr-
um samtökum bænda. A mvnd-
inni eru talið frá vinstri Einar
Ólafsson í Lækjarhvammi, Ólafur
Bjarnason í Brautarholti, Stefán
Björnsson, forstjóri Mjólkursam-
söiunnar, sr. Sveinbjörn Högna-
son, Breiðabólstað, Sverrir Gísla-
son í Hvammi og Egill Thoraren-
sen á Selfossi.
Lækjarhvammur í Reykjavík.
Þar bjó Einar í 40 ár.
Hvernig var mjólkursölu þá hátt-
að hér i Reykjavík?
„Við þessir bændur hér í
Reykjavík og nágrenni seldum
mjólkina í lausasölu beint til
neytenda. Við fórum á hestvögn-
um niður i bæ og seldum mjólk-
ina í húsin. Þetta fyrirkomulag
var hálfgerð ómynd en það breytt-
ist ekki fyrr en Mjólkursamsalan
tók til starf 1935.“
Mjólkurlítrinn lækkaði
á 10 árum um
65 aura í 40
Þegar þú hafðir búskap, hver
voru þá helstu vandamálin hjá
bændum.“
,,Á mínum fyrstu búskaparár-
um fór verðlag á landbúnaðaraf-
urðum ört lækkandi og náði verð-
lagið lágmarki árið 1932. Á tíma-
bilinu frá 1922 til 1932 lækkaði
hver mjólkurlitri t.d. úr 65 árum
niður í 40 aura. Þarna var að
verki hin alræmda ,,kreppa“.
Kaupmáttur fólks fór minnkandi
og hvað snerti bændur sérstak-
lega, höfðu margir þeirra lagt út í
byggingarframkvæmdir í kjölfar
stríðsins og sátu nú uppi með
miklar skuldir. Bændur fóru í
kreppuna unnvörpum. Þessu
fræga kerfi, Kreppulánasjóði, var
þá komið á fót. Þá var gerð úttekt
á fjárhagsstöðu bænda á öllu
landinu og kom í ljós að eignir
bænda námu alls um 63 milljón-
um króna en skuldir voru um 33
miiljónir. Bændur fengu svoköll-
uð kreppulán en margir lánar-
drottnar þeirra urðu hreinlega að
gefa þeim upp skuldir þeirra.
Þessi ár voru bændum erfið.
Sjálfur þurfti ég aldrei að taka
þessi kreppulán.“
Framsóknarmenn
og kratar vildu heldur
Þetta mikla verðfall á landbún-
aðarvörum hefur þá ef til vill
orðið kveikjan að setningu bráða-
birgðalaganna frægu um afurða-
söluna á árinu 1934?
„Já, þessi lög voru í raun sett til
að hamla á móti þessari þróun. En
það kom fleira til. Eins og við
töluðum um áður, var öll mjólk á
þessum árum seld beint til neyt-
enda. Þetta var allt hreinasta
ómynd og menn voru að selja
mjólkina beint úr fjósunum. Nú
komu upp raddir um að stofna
mjólkurstöð hér í Reykjavík og
selja alla mjólk í gegnum hana
gerilsneydda. Um þetta fyrir-
komulag voru menn ekki á eitt
sáttir og var mikið rifizt um þetta
mál bæði hjá bændum og neyt-
endum. Mér fannt þetta rifrildi
hálf kjánalegt, þvi framtiðin
hlaut að vera í því fólgin að koma
upp mjólkursamsölu og að neyt-
endur fengju mjólkina hreinsaða,
annað gat aldrei orðið nema tóm
vitleysa. Annars varð aðalágrein-
ingurinn út af mjólkursölulögun-
um vegna stjórnarfyrirkomulags
Mjólkursamsölunnar."
Þar deildu aðallega bændur í
nágrenni Reykjavikur og bændur
austan Hellisheiðar og í Borgar-
firði, var það ekki?
„Þessi deila var að réttu af póli-
tiskum toga spunnin. Þegar
mjólkursölulögin voru fyrst sett
sem bráðabirgðarlög var gert ráð
fyrir að stjórn Mjólkursamsöl-
unnar yrði { höndum lands-
nefndar, sem í áttu sæti fulltrú-
ar úr félagasamtökum á öllu
landinu. í endanlegu lögunum,
sem samþykkt voru á Al-
þingi var gert ráð fyrir þvi að
stjórn Mjólkursamsölunnar
mynduðu framleiðendur hér
sunnan heiðar, bændur á Suður-
landi og fulltrúi bænda í Borgar-
firði. Framsóknarmenn og kratar
sem mynduðu ríkisstjórnina
höfðu rneirihluta í landsnefnd-
inni og vildu halda um stjórnar-
taumana, sem lengst. Þeir vissu
að fengju bændur sunnar Heiðar
aukin áhrif yrðu það sjálfstæðis-
menn, sem þar yrðu fulltrúar og
það gátu þeir ekki þolað. En krafa
okkar var að stjórn Samsölunnar
yrði skipuð samkv. því sem lögin
kváðu upphaflega um án bráða-
byrgðaráðstafana.“
Hver urðu síðan úrslit þessa
máls?
„Bændur hér sunnan Heiðar voru
á engan hátt ánægðir með þessa
skipan mála og á árinu 1936 stofn-
uðum við Mjólkursamlag Kjalar-
nessþings, sem náði yfir alla
framleiðendur sunnan Skarðs-
heiðar og vestan Hellisheiðar.
Þessi félagsskapur keypti strax
Mjólkurstöðina af Mjólkurfélagi
Reykjavíkur. En þá var það, sem
ríkisstjórnin undir forystu Her-
manns Jónassonar, sem þá var
forsætis- og landbúnaðarráð-
herra, gaf út bráðabirgðalög þar
sem kveðið var á um að Mjólkur-
stöðin yrði tekin leígunámi úr
höndum bænda og var það gert.
Þessi framkoma stjórnvalda og
fulltrúa í landsnefndinni varð
mjög til að ýta undir óánægju
manna og við tókum upp enn
harðari baráttu fyrir rétti okkar,
bændur hér sunnan Heiðar. Á ár-
inu 1943 náðist siðan samkomulag