Morgunblaðið - 03.01.1978, Blaðsíða 10

Q MORGUNBLAÐIÐ, ÞRIÐJUDAGUR 3. JANÚAH 1978
Þetta er eins og
nýtt landnámsár
fíæda fbrseta íslands, dr. Kristjáns Eldjárns, á nýársdag
Góðir áheyrendur,
Vér stöndum nú í dyrum nýs árs. í dag
er fyrsti dagur hins fyrsta mánaðar í
nýju ári, fyrsti janúar. Mörgum er kunn-
ugt að þetta mánaðarnafn er úr latínu-
máli og dregið af orði sem merkir bogi
eða hlið og einnig er það nafn hinna
fornu Rómverja á goðamagni dyra og
hliða, sem sýnt var á myndum í liki
mannveru með andlit i tvær öndverðar
áttir, aftan og framan á höfði. Eins og
guðinn horfa dyr bæði út og inn, aftur og
fram i senn. Það gera áramótin einnig,
mánaðarnafnið minnir oss á það, dyra-
mánuður.
Að skyggnast um, horfa til átta, er
ríkur þáttur í mannlegu eðli, en hitt er
misjafnt i hvaða átt er fastast horft. Til
eru eða hafa verið þjóðir, sem eiga þann
þátt einna sterkastan i menningu sinni
að sjálfsskynjun einstaklingsins er
rammlega tengd forferðrum hans, bæði
lífs og liðnum. Horft er fast um þær dyr
sem að fortíð ættstofnsins vita. Kunnugt
er einnig um menningarsamfélög þar
sem hver athöfn manns i þessari jarðvist
miðast við það takmark að eiga að lokum
fyrir góðri kistu og útför svo sæmilegri,
að sálinni sé vel borgið í nýrri tilveru.
Þar er horft um langvegu til hins
ókomna og ókunna.
Þetta eru tvennar öfgar í sjálfsskynj-
un og lífsviðhorfi, og ef til vill eiga þær
núorðið helst heima í menningarsög-
unni. Raunverulegra og flestum kunn-
ara er það viðhorf, sem hefur verið og
enn er til, að helga líf sitt hverri líðandi
stund, kappkosta öðru fremur að njóta
hennar í sem fyllstum mæli og láta
hvorki fortíð né framtíð skyggja á hana.
Gríptu daginn, njóttu stundurinnar, eru
gömul kjörorð, sem margir góðir menn
hafa ritað á skjöld sinn og reynt að lifa
eftir. Sagt er að í sumum löndum sem
kennd eru við vestræna menningu beri á
vorum dögum talsvert mikið á þessari
lífsstefnu, sem hvorki tekur mið langt
aftur né langt fram, heldur verður rétti-
legast kennd við einskonar tímalaust nú.
Slíkt og þvílíkt munu sumir kalla léttúð
og andvaraleysi, en aðrir munu kenna
það við frjóa lífsnautn, gleðina yfir því
að vera til, fá að vera lifandi einmitt nú,
óþvingaðir af byrði sögunnar eða
áhyggju hins ókomna. En flestum mönn-
um mun reyndar vera eðlilegt að skyggn-
ast bæði aftur og fram frá hverjum
áfanga á lífsleiðinni. Slík fgrundan og
fyrirhyggja hefur löngum einkennt oss
Islendinga, enda hefur land vort með
kostum sínum og ókostum hvatt til þess
mörgum öðrum fremur. A þessum hátíð-
um vona ég að sem flestir landsmenn
hafi mátt njóta sannrar jóla- og nýjárs-
gleði, þótt vér hvorki viljum né getum
annað en séð fyrir oss dyrnar tvennar, til
hins liðna og til hins komanda. Um leið
og vér höldum hátið hátíð viljum vér
reyna að gera oss grein fyrir hvar vér
erum á vegi stödd, hvernig oss farnaðist
á leið vorri í þennan áfanga og hvað
blasir við þaðan.
Vér sjáum fyrir oss þær dyrnar sem að
baki oss liggja, þær sem vér höfum geng-
ið út um fyrir skemmstu og aldrei verður
gengið um framar, heldur aðeins horft,
horft yfir síðasta spölinn, árið sem leið,
og svo lengra aftur eftir því sem hver
hefur skyggni og minni til. Þess má
vænta að hugur hvers og eins hvarfli þá
fyrst að einkahag, persónulegum farn-
aði, hversu verið hefur á liðnu ári. Gleði
og sorg, höppum og slysum, mun hafa
verið misskipt milli mannsins barna nú
sem endranær, og þarflaust að setja á
ræður um þá gamalkunnu mannlegu
reynslu. En ekki skyldum vér, sem eig-
um því láni að fagna að aka heilum vagni
heim um þessi áramót, láta undir höfuð
leggjast að leiða oss það í hug með
auðmýkt og þökk, en umframallt með
samhug með þeim sem ekki hafa notið
sömu náðar. Að gleðjast með glöðum og
hryggjast með hryggum eru orð sem
ætíð munu standa i góðu gildi, og hollt er
einnig að láta sér ekki gleymast hið
fornkveðna, og guð mun ráða hvar við
dönsum næstu jól.
En hvernig hefur oss vegnað sem þjóð
á liðnu ári, þegar alls er gáð? Margir
gerast til að svara þeirri spurningu, og
sýnist sitt hverjum I sumum greinum
eins og oft ber við. Þó verður ekki um
það deilt, að árferði hefur verið gott,
atvinnuvegir landsmanna gjöfulir og
markaðir yfirieitt hagstæðir. Og þetta er
fyrsta heila árið sem vér höfum búið við
hina nýju óravíðu íslensku landhelgi.
Höfum vér i raun og veru gert oss, svo
sem vert væri, grein fyrir hvilík stór-
merki og tímamót þetta eru í Islandssög-
unni? Þetta er eins og nýtt landnámsár.
Víst er margs að minnast sem gott er
og gleðilegt. Það er trú mín og von að
sæmileg afkoma sé nú manna á meðal,
enda hefði oss annars hrakið meira en
lítið af þeirri leið sem vér höfum einsett
oss að halda. En skugga ber á, þar sem
eru efnahagsvandkvæði þjóðfélagsins í
heild. Stjórnmálamennirnir, þeir sem
fyrir svörum sitja um landsins gagn og
nauðsynjar, fara ekki dult með þetta
enda finnur hver maður á sjálfum sér að
ekki er allt sem skyldi. Það eru orðin
heldur ófrumleg samlíking að kalla sam-
félagið þjóðarskútu, en hún er nærtæk
fyrir farmanna- og fiskimannaþjóð eins
og oss Islendinga, og vel má hún enn
duga. Sigling þessarar skútu hefur löng-
um gengið upp og ofan og er það ekki
nema að vonum. Veður og vindur eru
mislyndar höfuðskepnur, vér höfum
lært að búa við þær og sjóast á langri
leið, það er Islandssagan, og skútan flýt-
ur enn og siglir. En á vorri tíð hefur ein
skepnan enn komið til sögu. Það er há-
karl í kjölfarinu og heitir verðbólga:
Ijótt nafn og hæfir Ijótri skepnu.
Ég spyr sjálfan mjg, og ef til vill spyrja
þess margir, hvort ekki sé grálega gert
að trufla nýjárshelgina með einni verð-
bólguræðunni enn. Von er að menn
spyrji, en hver getur látið eins og ekkert
sé, þegar vábeiðan blasir við allra
augum? Vér íslendingar eru að vísu
sfður en svo einir um að glíma við verð-
bólguvanda, en því miður fáum vér ekki
leyst oss undan því ámæli að hafa alið
þennan ófögnuð árum og áratugum
saman i meira óhófi en flestir aðrir, uns
svo er komið sem komið er. Mikil er sú
fyrirmunun að skepnan skuli verða þvf-
líkur ofjarl skapara sínum, og er lítil bót
í máli þótt þess séu fleiri hrikaleg dæmi
í mannheimi, eins og þegar þjóðirnar
segjast vilja takmarka hergagnafram-
leiðslu um leið og þær vígbúast geipileg-
ar en nokkru sinni fyrr. Það er engu
líkara en vopnin æxluðust af sjálfsdáð-
um, þvert ofan í vilja mannanna. Eitt-
hvað svipað gæti sýnst um verðbólguna á
tslandi.
En því tek ég þannig til orða að enginn
á landi voru lætur ásannast að hann
fordæmi ekki verðbólguna og allt henn-
ar athæfi. Segja má að það sé lítill vandi
bæði fyrir mig og aðra að veljá henni
hæðileg orð, lítill vandi að tala, lítill
vandi að skrifa, en hitt sé þrautin þyngri
að finna ráð sem duga. Þó veit ég ekki
nema telja megi með gleðitíðindum lið-
ins árs að aldrei hafa menn í ræðu og riti
verið jafn sammála og einmitt nú undir
árslokin um þá þjóðarnauðsyn að koma
einhverju tauti við ofvöxt verðbólgunn-
ar. Ég tek mark á þessu og efast ekki um
að af einlægni er talað, og hví skyldum
vér þá ekki vona að gott megi eftir
fylgja? Aftur á móti tek ég ekki mark á
brigslum og hnippingum um það hverju
eða hverjum sé um að kenna vandkvæði
vor. Þetta er orðinn langur slóði og
margt og margir koma þar við sögu.
Þegar verðbólgualdarfar hefur náð að
festa rætur er álíka fánýtt og það er
vandasamt að eltast við einstaka söku-
dólga. Vissulega nýttum vér krafta vora
betur með því að beita þeim sameigin-
lega að sameiginlegum vanda. Því að
hætta er við hvað sem sagt kann að vera
í umræðum dagsins, að enginn sem ein-
hvers er megnugur fái að lokum undan
því skotist að eiga einhvern hlut að þeim
varnaraðgerðum, sem vér hljótum að
eiga fyrir höndum. Bólu-Hjálmar var
tæpitungulaus maður. Einu sinni kvað
hann þessa fleygu vísu:
Fari mammon flár úr skut
fyrr en sjór er rokinn,
annars stelur hann öllum hlut
í vertiðarlokin.
Hver veit nema hann hefði verið til
með að snúa þessu upp á verðbólguna, ef
hann væri enn á dögum. Hann hefði þá
hitt vel í mark, enda liggja margir þræð-
ir milli verðbólgu og mammons, sem
vísan er um.
Þegar vér nú snúum við blaði og horf-
um út og fram um dyr áramótanna, er
ekki eins og bjart yfir og vér mundum
óska, þvi að skuggi efnahagsvandans
fylgir oss inn í nýja árið. Spár eru ekkí
hagstæðar og raska hugarró margra. Þó
ekki svo, að nein örvænting ríki eða
menn efist í alvöru um að úr muni
rætast, nú eins og jafnan áður, því að
þröng í þjóðarbúi er engin nýjung.
Langt yrði syndaregistur verðbólgunnar
ef allt væri upp talið, en þó væri hörmu-
legust afleiðing allrar þeirrar upplausn-
ar, ef hún skerti trú vora á landið og
möguleika vora til að lifa þar hamingju-
rfku lífi af sjálfra vor efnum og úrræð-
um. Það er ógeðfelldur barlómur fólginn
í að klifa á að vér séum fáir fátækir
smáir. Og það er búið að hamra of mikið
á þeim hálfsannleik að Island sé á mörk-
um hins byggilega heims og fundinn upp
af útlendingum. Gests augað er ekki
alltaf glöggt. Enskur maður ágætur, sem
ferðaðist hér á landi 1872, sagði að svo
gæti virst sem tsland hefði alls ekki
verið skapað handa mannlegum verum,
heldur minnti það á eftirskilið bersvæði,
ætlað náttúrunni einni til að hamast þar
með alls konar afganga, sem hún gæti
hvergi notað til gagns, og til að ærslast
með skyndisýningum á heljarafli sjálfr-
ar sín.
Og minnast má hinna fornu orða, sem
Ketill flatnefur, forfaðir vor allra, við-
hafði um ísland I árdaga: „I þá veiðistöð
kem eg aldregi á gamals aldri“. í hans
munni var veiðistöð harkapláss í úteyj-
um, til þess eins nýtilegt að liggja þar við
fiskveiðar á vertíð. Hann áleit að tsland
væri helst ekki byggilegt mönnum, rétt
eins og Bryee hinn enski þúsund árum
siðar.
Báðir höfðu nokkuð til síns máls. Vist
er tsland leikvangur aðsópsmikilla nátt-
úruafla, einn hinn mesti i viðri veröld.
Það höfum vér fengið að reyna bæði fyrr
og nú, og víst er Island veiðistöð, ein hin
mesta í heimi. En þó höfðu báðir rangt
fyrir sér, og það svo greypilega að það
sem þeir fundu landinu til foráttu má að
verulegu leyti teljast meðal þess sem
gerir tsland að góðum og lífvænlegum
mannabústað. Það sönnuðu börn Ketils
flatnefs sjálfs og aðrir landnámsmenn,
það hafa allar kynslóðir síðan sannað og
þó engin eins og sú sem nú lifir i
landinu. Þeir gættu þess ekki góðu
menn, áð vist eru lönd misjöfn frá nátt-
úrunnar hendi og eru sum kölluð mild
og sum hörð, en um leið gæddi hinn
hæsti höfuðsmiður manninn viti og
þreki til að laga sig að ólíkum kostum
nær allra landa. Og það hefur þjóð vor
gert i þessu norðlæga landi sem kennt er
við ís, það erum vér enn í óða önn að
gera og raunar aldrei sem nú. Gleymum
því ekki að í aðlögun að eðlisfari þessa
lands, í viðnámi gegn því, í sigurvinn-
ingu yfir því og sáttargjörð við það hefur
islensk menning skapast. Að bera sig
upp undan landinu sem vér byggjum á
skylt við að óska þess að íslensk þjóð
hefði aldrei orðið til eins og hún er og
það afbrigði mannlífs sem vér köllum
íslenska þjóðmenningu.
I rauninni er það ónýtisiðja að reyna
að gefa tslandi einkunn í hópi landa. Það
nægir að það er ættland íslensku þjóðar-
innar og hér eru oss örlög sköpuð. Vér
megum treysta þvi að þetta er land mik-
illa möguleika. Og vér megum vera stolt
af þeirri menningararfleifð, sem er arð-
urinn af lífi og starfi kynslóðanna í
þessu Iandi. Og þrátt fyrir ýmsan ófull-
komleika, sem synd væri að segja að
ekki væri haldið á Ioft, megum vér vel
vera upp með oss af því sem komið hefur
verið til leiðar á síðustu áratugum. Vér
sjáum það hvert sem vér litum og tökum
það með oss fram á veg. Þjóðfélag vort
er meðal þeirra sem mesta farsæld
bjóða. Vera má að vér þurfum að leggja
harðar að oss en sumir aðrir til að halda í
horfi, en ekki er það svo að þjóðarmein
megi kalla. Vér erum ekki þrælar, nema
þá vegna ofkröfugerðar um svonefnd
lífsgæði, en þar eiga síður en svo allir
óskilið mál. Ef til vill er slíkt fylgikvilli í
velferðarsamfélögum, sem svo eru
nefnd.
Þegar vér lítum fram á leið er vissu-
lega ófátt, sem vakið getur vongleði og
tilhlökkun. Skyldi það ekki vera til-
hlökkunarefni að fá að taka þátt i að láta
hina fornu veiðistöð hefjast til áður
óþekkts blóma með tilkomu og viturlegri
nýtingu hinnar nýju og víðu fiskveiðilög-
sögu, fá að sjá sjávarplássin um landið
allt halda áfram á glæsilegri uppleið
sinni? Má ekki hlakka til að sjá mikla og
margvíslega möguleika þessa gamla
landbúnaðarlands eflda og nýtta, enn
sem fyrr, byggðum landsins og þjóðinni
allri til þroska og blessunar? Verður
ekki ævintýri að lifa þá stund þegar nær
hvert byggt ból á þessu svala landi verð-
ur hitað upp með heitu íslensku olíunni,
sem nú er hægt að sækja djúpt í iður
jarðar? Ellegar að fá að neyta krafta
sinna við beislun fallvatna og gufuhvera
þangað til svo er komið að vér höfum
vald á nægri innlendri orku til að standa
undir arðvænlegum iðnaði, bæði stórum
og smáum? ísland hefur skilyrði til að
verða iðnaðarland á borð við mörg önnur
sem þegar eru það, og reyndar erum vér
komin lengra á þeirri braut en ljóst var
öllum, það sjá menn nú skýrar eftir
iðnkynningarárið sem leið, og skilja stór-
um mun betur en áður stöðu þessarar
atvinnugreinar og nauðsynina á ís-
lenskri iðnvæðingu.
Hér hef ég aðeins nefnt nokkrar
meginstoðir þess bjargræðis, sem er
undirstaða alls annars. Ekki hefði verið
síður skemmtilegt að geta hins fjöl-
marga á sviði þjóðlifs, menningar og
sjálfstæðis í landi voru, sem vér höfum
fulla ástæðu tii að horfa fram til og
takast á við með glöðum huga. Skal nú
staðar numið að sinni, en þó ekki án þess
að minnast þess sem mestu máli skiptir.
I öllum stéttum og stöðum er nú i
landinu fjölmenn ung kynslóð, vel
menntuð, hraust og dugleg, fær í allan
sjó. Eldri og yngri kynslóð hafa ævinlega
dæmt hvor aðra með nokkurri svo tor-
tryggni. Reiðilestrar eru ekki nýtt fyrir-
brigði. En það væri á engum rökum reist
ef vér treystum ekki íslenskum æsku-
mönnum til að ávaxta, auka við og bæta
það sem þegar hefur verið gert, til þess
að þjóð vor megi lifa i farsælu, réttlátu
og heiðarlegu samfélagi í þessu landi.
Þeim er engin vorkunn að taka til hendi,
þvi að vel hefur verið að þeim búið, og
það munu þeir líka gera, enda væri
annars til lítils barist.
Mál mitt hér er hvorki jóiaskraut né
fagurgali á hátiðisdegi. (Jrkostir vorir til
sjálfsbjargar eru margir og miklir og þá
einnig skilyrði vor til menningar og
hamingju, þess sem skáldið forðum kall-
aði gróandi þjóðlíf. Þessu má treysta, og
hitt hljótum vér að vona, að oss auðnist
að sigrast á þeim vandræðum, sem oss
virðast á dapurlegri stundum tefla þessu
öllu í nokkra tvísýnu, sigrast á hverju
því sem situr um að hrifsa aflafeng vorn
í hver vertíðarlok. Þann sigur vinnur
enginn fyrir oss, og ekki vinnst hann
heldur af neinum einum. En hann vinnst
ef margir leggjast á eitt.
Góðir landsmenn. Vér stöndum í dyr-
um hins nýja árs. Ég þakka yður sam-
fylgdina á Iiðnu ári og óska yður gleði og
sálarfriðar. Megi hamingjan fylgja þjóð
vorri, nú þegar hún stígur yfir þröskuld-
inn.
Gleðilegt nýár.