Morgunblaðið - 26.08.1988, Blaðsíða 23

MORGUNBLAÐIÐ, FÖSTUDAGUR 26. ÁGÚST 1988
23
Kanada:
Mjaldurmn víð mynni
St. Lawrence-fljóts
í útrýmingarhættu
Ottawa, Reuter.
MJALDURINN lifir í Norður-íshafinu. Þ6 hefur þessi smávaxna
hvalategund um aldir einnig haldið til á mun suðlægari slóðum
við mynni Sankti Lawrence-fljótsins í Kanada. Munu þetta vera
syðstu mörk útbreiðshisvæðis mjaldursins. Umhverfisverndar-
sinnar í Kanada óttast nú að stofninn við Kanada sé í hættu vegna
mengunar en árlega er þúsundum tonna af úrgangi hent í St.
Lawrence-fljótið frá iðnfyrirtækjum.
Xanadísk stjórnvöld hafa
ákveðið að koma upp sjávarþjóð-
garði til að vemda mjaldurinn en
umhverfísvemdarsinnar segja að
framkvæmdum vegna þessa hafí
verið seinkað æ ofan í æ að nauð-
synjalausu. Á meðan fækki dýrun-
um stöðugt á svæði þar sem sjáv-
armengun er talin vera með þvf
mesta sem gerist í úthöfunum.
Árlega henda kanadísk iðnfyr-
irtæki jrfír 100.000 tonnum af
úrgangi í fljótið, olía, málmar og
hundmð tegunda af eiturefnum
berast fljótinu tij sjávar þar sem
mjaldurinn lifír. Á hveiju vori rek-
Mjaldur.
ur að minnsta kosti tíu dýr á land.
Hræin eru svo úldin að stjórnvöld
líta svo á að þau séu eiturúrgang-
ur. Vísindamenn segja að hvalim-
ir drepist úr ýmsum sjúkdómum,
s.s. krabbameini, lifrarbólgu og
vegna bandvefsmyndunar í lung-
um, svo að dæmi séu tekin.
Um aldamót er talið að mjald-
urs-stofninn við mynni St. Law-
rence hafi talið um 5.000 dýr.
Ofveiði og mengun hafa valdið
því að dýrunum hefur fækkað
stórlega og nú em dýrin um fímm
hundmð.
Við fæðingu er mjaldurinn
dökkur en eftir því sem hann eld-
ist lýsist hann og fullvaxinn er
hann alhvítur. Mjaldurinn er lítill
hvalur, um sex metrar að lengd
og vegur um tvö tonn fullvaxinn.
Þessi hvalategund hefur ekki ver-
ið mikið rannsökuð, aðallega
vegna þess hversu norðarlega hún
lifír. Þess vegna er vísindamönn-
um ómetanlegt að geta fylgst með
þessum fallegu dýram við mynni
St. Lawrence-fljótsins.
Kanadastjóm tilkynnti nýlega
að fímm milljónum dollara (um
235 milljónum ísl. kr.) verði varið
til að reyna að bjarga hvölunum
og koma á fót sjávar-þjóðgarði í
samvinnu við yfírvöld í Quebec-
ríki. Þessi ákvörðun gladdi þá sem
óttast um hvalina en það hefur
valdið þeim áhyggjum hversu lítið
hefur orðið úr framkvæmdum.
Orð em til alls fyrst og vonandi
verður hægt að koma í veg fyrir
útrýmingu mjaldursins við mynni
St. Lawrence-fljótsins.
Herforingjar í Chile
aflétta neyðarlögum
Santiago. Reuter.
Herforingjastjórnin í Chile af-
létti í gær neyðarlögum sem sett
voru fyrir 15 árum, skömmu eft-
ir að herinn hrifsaði til sín völd-
in. Lögin takmörkuðu funda-
frelsi jafnt sem prentfrelsi og
veittu jafnframt yfirvöldum
heimild til að halda fólki í fang-
elsi í allt að 20 daga án þess að
það kæmi fyrir dómara. Kveða
mátti upp útlegðardóm yfir
stjórnarandstæðingum án þess
að þeir fengju að áfrýja. Sljórn-
arandstæðingar fögnuðu i gær
ákvörðun yfirvalda en eftir sex
vikur fer fram forsetakjör er
jafnframt verður þjóðarat-
kvæðagreiðsla þar sem úrskurða
skal hvort herforingjastjórnin
verði áfram við völd.
Patricio Aylwin, sem er leiðtogi
helsta flokks stjómarandstæðinga,
Kristilega demókrataflokksins,
sagði að afnám neyðarlaganna
væri gmndvallarskilyrði þess að
kosningamar gætu orðið lýðræðis-
legar.
„Þetta er sýndarmennska af
hálfu ríkisstjómarinnar en hefur
samt þýðingu fyrir stjómarandstöð-
Syndir yfir
jökulkalt
Baikalvatnið
Moskvu. Reuter.
Bandaríska sundkonan Lynne
Cox, ætlar að reyna að synda 16
kílómetra leið yfir jökulkalt Ba-
ikalvatnið í Síberíu í dag. í gær
synti hún tveggja kilómetra leið
í straumþungri Angara-ánni þar
sem hún rennur i vatnið.
Engum hefur tekizt að synda
yfír Baikalvatn og er tilraun Cox
því sýnd mikil athygli í Sovétríkjun-
um. Eftir æfinguna í Angara-ánni,
á sömu slóðum og vinsælt sovézkt
leikritaskáid, Alexander Vampílov,
dmkknaði árið 1970, sagðist hún
þess fullviss að sundið yfír vatnið
frá Tolstíj-höfða til Listvíjanka yrði
leikur einn.
Cox hefur getið sér frægðar fyr-
ir iangsund en hún synti m.a. yfír
Mývatn fyrir nokkmm ámm. í fyrra
synti hún yfir Beringssundið, frá
eyju við Alaska til austasta odda
Sovétríkjanna. Hún undirbjó sig
fyrir það sund m.a. með því að
synda yfír Magellansundið við Suð-
ur-Ameríku.
una sem fær nú a.m.k. fræðilegan
rétt á að halda fundi án þess að
sækja til þess leyfi hjá stjómvöld-
um,“ sagði Aylwin. Neyðarlögin
hafa haft í för með sér að lögreglu-
lið landsins hefur, samkvæmt fyrir-
skipunum herforingjastjómarinnar,
umsvifalaust brotið alla mótmæla-
fundi á bak aftur. Stjómarandstæð-
ingar krefjast þess nú að fá betri
aðgang að fjölmiðlum , einkum
sjónvarpi.
Talið er nær fullvíst að Augusto
Pinochet hershöfðingi, sem nú
gegnir bæði stöðu forseta og æðsta
yfírmanns heraflans, verði fram-
bjóðandi hersins til að gegna for-
setaembættinu næstu átta ár.
Pinochet er 72 ára að aldri. Herfor-
ingjar era ráðandi afl í stjórninni
en þeir óbreyttu borgarar, sem í
henni sitja, em sagðir styðja Pinoc-
het með því skilyrði að hann láti
sér framvegis nægja forsetaembæt-
tið eitt. Aðeins einn maður verður
í framboði en hann þarf að fá meiri-
hluta atkvæða til að verða rétt kjör-
inn. Samkvæmt síðustu skoðana-
könnunum hefur stjómarandstaðan
nokkm meira fylgi en herforingj-
arnir en 30% segjast ekki hafa gert
upp hug sinn.
Á miðvikudag birtu alþjóðlegu
mannréttindasamtökin Ámnesty
Intemational skýrslu þar sem segir
að leynilegir hópar manna, er teng-
ist chilensku öryggislögreglunni,
ofsæki hundmð stjómarandstæð-
inga í landinu með morðhótunum,
mannránum og pyntingum. Hafí
ofsóknimar færst í aukana því nær
sem dragi kosningunum í október.
Reuter
Takeshita sækir Kínverja heim
Noboru Takeshita, forsætisráðherra Japans, kom í gær í opinbera
heunsókn til Kína sem standa mun i sex daga. Tilgangurinn með
heimsókninni er einkum viðskiptalegs eðlis en japanskir embættis-
menn sögðu að forsætisráðherrann hygðist bjóða Kínveijum rúm-
lega 270 milljarða isl. kr. að láni til uppbyggingarstarfs i Kína.
Lánið verður veitt á fimm árum og verður fyrsta greiðslan innt af
hendi árið 1990. Þúsundir manna fögnuðu Taskeshita er hann kom
til Peking og sýnir myndin forsætisráðherrann og eiginkonu hans,
Naoko, klappa skólabörnum lof í lófa fyrir framlag þeirra við mót-
tökuathöfnina.
Geimvarnaáætlun Bandaríkjastj órnar:
Tilraimimar nýtast almenningd
The Daily Telecraph. ^ i J
' Daily Telegraph.
MARGIR efast um gildi og réttmæti geimvarnaáætlunar Banda-
rikjamanna, en hvert sem álit fólks er á geimvörnum verður því
ekki neitað að tæknin sem þær byggjast á hefur orðið vísindunum
til ómetanlegrar hjálpar. Leysigeisli, sem hannaður var til að
eyðileggja óvinveittar kjarnaeldflaugar á leið inn í gufuhvolfið,
hefur reynst afar þarfur við að fjarlægja illkynja æxli úr mönn-
um auk þess sem leysigeislar eru notaðir í örtölvutækni og við
lyfjaKerð-
Öll sú vinna, sem lögð hefur
verið í gerð geimvamaleysibyss-
unnar, sem hönnuð er með það
fyrir augum að hún geti skorið í
sundur málma af mörg hundmð
kílómetra færi, hefur leitt til þess
að hannað hefur verið nýtt tæki
sem kallað er „flökkurafeinda-
leysirinn" (free-electron laser).
Samþjappaður sterkur
ljósgeisli
Leysigeisli er ljósgeisli sem
magnaður hefur verið upp og
þjappað saman í einn sterkan
geisla, öfugt við venjulegan ljós-
geisla sem varpar geislum (eða
ljóseindum) í allar áttir. Leysi-
geislinn er fremur óþjáll og tak-
markaður í notkun. Aflgjafínn
setur fmmeindir efnis, til dæmis
gulls eða koltvísýrlings, á hreyf-
ingu þar til það gefur frá sér ljó-
seindir sem skotið er fram og aft-
ur milli spegla er þétta geislann
*og koma i veg fyrir að ljósið dreif-
ist. Stöðugir árekstrar ljóseind-
anna valda keðjuverkun sem eyk-
ur styrk ljóssins.
Þegar ljósstyrkurinn nær
ákveðnu marki (sem nefnt er þrö-
skuldsstyrkur) er geislinn orðinn
svo þéttur að hægt væri að varpa
honum frá jörðu til tunglsins án
þess að hann dreifðist. Sá bögg-
ull fylgir þó skammrifí að notkun-
armöguleikar leysigeisla, sem bú-
inn er til á þennan hátt, takmark-
ast af því hvaða efni ljósgjafinn
er gerður af.
Því er þannig farið að bylgju-
lengd ljóssins ákvarðast af efninu
sem notað er. Gull, til dæmis,
gefur frá sér appelsinugulan
geisla með bylgjulengdinni 628
milljarðar metra (6,28xlOu m).
Þessi bylgjulengd hentar vel til
að virkja ákveðin ljósnæm efni f
lyfjum.
Koltvísýrlingur gefur geisla af
bylgjulengd sem vatn gleypir og
við það sýður vatnið. Með ör-
grönnum geisla er hægt að skera
sundur líkamsvefí sem innihalda
vatn. Argon-leysigeisli er af
bylgjulengd sem rautt efni gleypir
í sig. Þess vegna hentar hann til
að skera blóðríka vefí. Argon-
leysigeisla er hægt að nota til að
gera skurðaðgerðir á sjónu aug-
ans.
„Flökkurafeinda-
leysigeislinn“
Leysigeislabyssur sem nota
mismunandi ljósgjafa gegna mis-
munandi hlutverki eftir því hver
ljósgjafinn er. Ekki er hægt að
nota argon-leysibyssu til að skera
vatnsríka vefi eða koltvísýrlings-
leysibyssu til að gera skurðaðgerð
á sjónhimnu. John Madey, próf-
essor við Stanford-háskólann í
Kalifomíu, fékk þá hugmynd að
gera leysigeislabyssu sem gæfí
frá sér geisla af mismunandi
bylgjulengdum er notandi gæti
breytt að vild. En, hvemig átti
slíkt að vera framkvæmanlegt?
Það væri sérlega óheppilegt ef
taka þyrfti leysibyssuna í sundur
og skipta um ljósgjafa í hvert
skipti sem þörf væri á að breyta
bylgjulengdinni. Prófessomum
datt þá það snjallræði í hug að
senda geislann á milli margra
segla sem gætu breytt bylgju-
lengd ljóssins að hentugleik.
„Þetta er svo einfalt að ég furð-
aði mig á því hvers vegna engum
hafði dottið það í hug fyrr,“ hefur
verið haft eftir prófessor Madey.
Notkun búnaðar, sem samstarfs-
menn Madeys kalla „segul-velti",
gerir kleift að stjóma bylgjulengd
leysigeislans. Þetta nýja tæki hef-
ur á fræðimáli verið kallað „flök-
kurafeinda-leysirinn".
90 milljónum dollara (4.230
milljónum ísl. kr.) var á síðasta
ári veitt til rannsókna á vegum
Geimvamaáætlunarinnar banda-
rísku og 9 milljónum dollara (423
milljónum ísl. kr.) var varið til
rannsókna í friðsamlegum til-
gangi í tengslum við rannsóknir
til geimvama. Stærstur hluti þess
fjár var notaður til að þróa „flök-
kurafeinda-leysinn“. Búist er við
að á næsta ári verði sömu fjárhæð
veitt til þessara rannsókna.
Verkfræðingar sjá í hillingum
á hvem hátt sé unnt að nota þenn-
an nýja leysigeislabúnað. Hægt
verður að fjarlægja æxli við heila
án þess að framkvæma skurðað-
gerð. Hægt verður að framleiða
ný efnasambönd og lyf sem em
betri en þau er nú em framleidd
með erfðatækni. Unnt verður að
smíða vélar á stærð við sameind-
ir, knúnar stöðurafmagni. Eina
hættan við smíði og notkun slíkra
dverg-tækja verður sú að menn
gætu slysast til að anda þeim að
sér!