Alþýðublaðið - 01.10.1967, Blaðsíða 7

Sunnudags Alþýðublaðið - 1. október 1967
7
BÆKUR
jr
A
Jón Trausti:
ANNA FRÁ STÓRUBORG
Saga frá sextándu öld
Almenna bókafélagið,
Reykjavík 1967. 207 bls.
„Það er ekkert áhlaupaverk
að semja söguleg Skáldverk,
syngja líf og anda í löngu liðn-
ar aldir og töfra fram gleymda
og hálfgleymda atburði úr gröf-
um sínum með því listaafli að
allir lifandi menn taki innileg-
an þátt í sorg þeirri eða gleði
er í þeim felst. Það er ekki
heiglum hent að fást við slíkt.
Það er ekki oft, varla nema einu
sinni á ævi heimsins, sem út-
lendir snillingar vekjast upp til
.að gera það. . . Enginn hefur
ennþá orðið til þess að gera það
fyrir íslendinga. Það verk er
ennþá óunnið. En það verður
unnið fyrr eða síðar — af ís-
lendingum sjálfum eða ein-
hverjum öðrum. Rómantíkin er
í útlegð nú sem stendur í heimi j
listarinnar, en hún verður aft- \
ur kölluð til valda áður en langt |
um líður — í einhverri mynd \
því að heimurinrí getur ekki án =
hennar verið. Og þá leggur ís- |
land til efnið í ný skáldleg stór- =
virki. .. ” |
Þannig komst Jón Trausti að É
orði í grein, árið 1906, um Vil- =
hjálm Tell. Sjálfságt væri það i
full-langt gengið að taka loka- I
orð hans hér að ofan sem ein- \
hvers konar forsögn — til að =
mynda um íslandsklukkuna og i
Gerplu hálfri öld síðar en þau =
voru sögð. En allténd ætti að
vera óhætt að sjá í þessari til-
vitnun hans eigin stefnuskrá
þegar hann tók sjálfur að semja
sögulegar skáldsögur; að liann
hafi viljað segja upp liðna sögu
með því listarafli að lesendur
lians tækju innilegan þátt í
þeirri sorg eða gleði er í henni
fælist. Ifin „innilega hluttekn-
ing” sem sagan ætlast til gerir
raunar vissa siðferðiskröfu til
lesandans; liann verður að vera
við því búinn að samsinna jafn-
harðan þeim mórölsku mæli-
kvörðum sem höfundur leggur á
söguefni sitt og hvarvetna koma
fram í frásögn hans, beint eða
óbeint; minnsta kosti verður
honum að þykja mælikvarðinn
sjálfur þess virði að beita hon-
um í hverju tilteknu dæmi.
Aldarfarslýsing 16du aldar þykir
ef til vill ekki fyrirferðarmik-
ill, hvað þá mikilsverður efnis-
þátfur í Önnu frá St.óruborg
eftir Jón Trausta. Engu að síður
er slík lýsing einkar glögg í
bókinni og heilir og hálfir kaflar
beinlínis helgaðir henni, svo sem
kaflinn Aldarfar í öðrum þætti
sögunnar, upphaf þriðja og
sjötta þáttar hennar, kaflanna
Friður og gleði og Ofsóttar ást-
ir, og allur sjöundi þáttur sög-
STIR
unnar, Stóridómur. Þessi lýsing
er augljóslega höfundarins sjálfs,
engin tilraun gerð til að lýsa
öldinni fyrir munn eða sjónir
fólksins sem lifir hana; þvert á
móti helgast sálskýring fólksins í
sögunni af mati höfundarins á'
öld þess. Það mat er ofur-ein-
falt. Jón Trausti skilur og skýr-
ir 16du öldina, trúarlíf hennar,
siðferði, lagasetningu, þjóðlífið
almennt, lýsir öldinni og leggur
á hana dóm samkvæmt hug-
myndum sinna tíma um „þjóð-
rækni,” „mannúð”, „frjáls-
lyndi” og hvaðeina; hann lítur
söguna af sjónarhól þeirra „fram-
fara” sem honum finnst hafa
orðið síðan. Anna frá Stóruborg
er „hetja” af því að hún aöhyll-
ist siðferðisskoðanir sem höf-
undinum finnst vera réttar og
brýzt í að fylgja þeim fram.
Enginn lesandi hefur gagn eða
gaman af sögunni nema hann
hafi áhuga á því spursmáli
hvort ástir skuli vera „frjáls-
ar” af mannasetningum, stétta-
skiptingu og ættarhroka, og að-
hyllist þá skoðun að þær eigi
að vera það; aldarfarslýsing sög-
unnar miðar einkum að því að
upplýsa hve rangt sé að hafa aðra
skoðun. Raunar er aðeins einn
„bófi” í sögunni, Páll lögmaður
bróðir Önnu, og afbrot hans er
einvörðungu siðferðisskoðun sem
höfundur telur ranga. - Lýsing
hans í sögunni gengur einkum út
á það hvernig þessi ranga skoð-
un eitrar gervallt líf hans — unz
það rennur upp fyrir honum að
lokum að „maður getur ekki tek-
ið sólskinið með valdi” og allt
fellur í ljúfa löð milli þeirra
systkina. Á sama hátt er hreinn
og beinn sálarháski mesti voðinn
sem steðjar að Hjalta í útilegu
hans. Hann á það sem sé á hættu
að verða stigamaður, voðalegt
illmenni — en tekst í staðinn,
fyrir vísbending^Önnu, að snúa
sér upp í einhvers konar Hróa
hött undir Eyjafjöllum og situr
um það eitt að gera góðverk á
vegfarendum sem leið eiga yfir
Markarfljót.
Mér vitanlega hefur aldrei
verið hugað verulega að því
hvernig Jón Trausti fari með
sögulegar staðreyndir og sagn-
fræðilegan efnivið sinn almennt
í hinum sögulegu skáldsögum
sínum; raunar eru skáldsögur
Jóns Trausta í heild sinni lítt
kannað efni eða ekki. Ekki svo
að skilja að „staðreyndirnar”
skipti þessar sögur svo sem
neinu máli, og kann það reynd-
ar að eiga við „sögulegar skáld-
sögur” yfirleitt þótt þeim sé
jafnan talið það til gildis ef
þær ‘hagga ekki við þeim atvik-
um sem þekkt eru og heimildum
studd. En Jón Trausti fæst ekki
við efnivið 16du aldar til að efla
sér af honum nýjan mannskiln-
ing eða lifsskoðun né til að kanna
mannlíf aldarinnar, sálarlíf fólks-
ins sem þá lifði, lieldur notfærir
hann sér hinn sögulega efni-
við til að láta uppi lífsýn sem
er fullmótuð fyrir. Því er ekki
nema vonlegt að mannlýsingar
hans í Önnu frá Stóruborg séu
harla einfaldar í sniðum, ekki
síður en lýsing aldarfarsins; þetta
liggur allt ljóst fyrir höfundinum,
frá öndverðu. Og fróðlegra en
athuga sagnfræði sögunnar kynni
að vera að huga að skyldleika
hennar við samtíðarbókmenntir
og þaðan af yngri. Þá hlýtur
athyglin einkum að beinast að
Önnu sjálfri, hetju sögunnar og
ýtarlegustu mannlýsingu, hinni
ættstóru, stórlátu og auðugu
konu sem tekur smalastrákinn
upp í til sín, gerir hann að
manni og veitir honum hlutdeild
í auði sínum, elur honum börn,
storkar siðaskoðun aldarinnar
og stéttar sinnar, rís hans vegna
gegn valdi bróður síns og sigr-
ast á því. Og Anna sver sig
augljóslega í ættina við áðrar
kvenlýsingar samtímis henni,
móðir og ástkona í senn eiiis og
Halla Jólianns Sigurjónssbnar
Fjalla-Eyvindi sínum, og Halla
Jóns Trausta í IlciðarbýlinU er
minnsta kosti öðrum þræði 'Þor-
steini frá Hvammi. „Það'var
sem móðurleg viðkvæmni og
lengi bæld ástarþrá rynnu sam-
an í svipnum,” segir um Önnu
á fyrsta fundi þeirra Hjalta í sög-
unni, og þessi eina setning er
eina skýring hennar á því að
til ásta stofnast með þeim;shún
lýsir ástarskoðun sem er , ein-
kennilega tíð í skáldskap á þess-
um tíma og eimir raunar eftjr af
Frh. á 14. síðu.
„Þa5 sem þér gjörið einum ai mínum minnstu
bræðrum, það hafið þér og mér gjört"
ÞESSI gulllfögru orð Meist-
arans miklu kom mér þessa
dagana oft í hug og er það
vegna þess að einn hinn þarf
asti félagsskapur á landi hér,
er einmitt þessa dagana að
kalla til okkar allra biðja um
aðstoð, aðstoð til handa hin-
um allra „minnstu" og ég þar
við félagasamtökin Sjálfsbjörg.
Ekki svo að skilja að þeir
alltof mörgu, sem fatlaðir og
lamaðir eru, séu vitund minni
að viti og mannkostum, heldur
eiga þeir erfiðara hlutskipti í
lífinu en ég og þú lesandi góð
ur. Það eru þessir sjúklingar,
sem við allir hinir, sem hraust
ir erum eða hafa einhverja
getu, höfum ærnar skyldur við,
og ég vil minna alla lesendur
þessara oi’ða minna á það, að
festa sér vel í minni orðin,
sem hér eru gerð að yfirskrift
þessa greinarkorns.
Og ég ætla að segja hérna
smásögu í sambandi við þetta
málefni og er hún þessi:
Ég kom að máli við mann,
sem búinn var að ákveða að
fara í skemmtiferð, sem hefði
kostað hann um 2000,oo krón
ur. Ræddi ég um Iþessa fyrir
huguðu ferð og tjáði hann mér
þá, að hann væri hættur við
þessa ferð í bili og ástæðan
var sú, að hann hafði lesið
blaðagrein um starfsemi Sjálfs
bjarga'r og áætlanir forráða-
mannanna um byggingu sína í
Reykjavík, sem nú er að rísa
af grunni. Hann hafði nú á-
kveðið að láta fyrirhuguðu
ferðapeningana ganga til þessa
þarfa málefnis og eflaust ger
ir það fyrr eða síðar.
Og þá vaknaði hjá mér sú
spurning, hvort bæði ég og
allir hinir aðrir gætu ekki far
ið eins að. Spara skemmti-
ferð, spara bíóferðir nokkrum
sinnum einn mánuð, spara eina
eða tvær flöskur frá „Rikinul'.
spara eina kvöldferð á liótel
og þannig mætti lengi telja, Og
láta svo, sem þannig má spara
— við skulum segja í mánaðar
tíma, — ganga beint til þessa
göfuga málefnis að styðja hina
sjúku til sjálfsbjargar.
Nú er það einn stærsti draom
ur hinna fötluðu og lamaðra,
að eignast sitt eigið heimili og
byrjunin er hafin, en stöðvuð
í bili vegna fjárskorts. Ég segi
að það megi ekki ske, ailir
hinir, sem ekki eru fatlaðir
eða sjúkir og einhverja getu
hafa, ættu að leggja þessu lið.
Ekki þó með því hugarfari að
þeir séu að gefa fyrir sáluhjálp
sinni eða til þess að nafn g'ef-
andans sé birt í blöðurn, held
ur að sú vinstri hendi viti ekki
hvað hin liægri lætur af liendi
rakna.
Þetta, sem þeir Sjálfsbjargar
félagar eru að vinna að, er
svo stórt og umfangsmikið mál
efni, að enginn, sem eitthvað
getur, má skorast undan að
styðja þá í starfinu. Með sam-
hjálp fjöldans ætti þessi bygg
ing þeirra Sjálfsbjargarmanna,
ekki að þurfa að stöðvast. Það
eru nægir peningar til meðal
almennings til að hrinda þessu
máli álciðis, en enginn má skor
ast undan að leggja liönd á
plóginn, þá verður verkið auð
sótt.
Sá, sem þetta ritar, hofir
dvalið langdvölum á sjúkrahús
um og hælum, oft samtímis
þessum, sem njóta eiga hins
fyrirheitna heimilis og ég
þekki vel nauðsyn þess, að
þeir geti átt eitt heimili, þar
sem rétt hjúkrun og endur-
hæfing getur framfarið. Og að
þeir þurfi ekki að kúldrast eitt
ár hér og flytjast svo næsta ár
á nýtt liæli eða sjúkrahús, þar
sem þeir eiga engan veginn
heima þótt annars þessar stofn
anir vilji allt gera fyrir þá,
þá eru skilyrðin ekki fyrir
hendi á flestum þessum stofn
unum.
Eina og rétta lausnin er að
sjúklingar þessi eignist sitt eig
ið heimili og það sem allrn
fyrst. Og það var einmitt þetta,
sem bæði ég og þú lesandi góð
ur, getum gert með því að við
öll, ungir og gamlir, sem ein-
hverja örlitla getu höfum, leggj
um nú lóðið á vogarskálina og
styðjum hið göfuga málefni.
Ég minntist þess að hafa
þekkt nokkra menn á minni
lífsleið, sem hafa gefið fé til
góðgerðarstarfsemi, án þess þó
ofíast að láta nafns síns getið.
Og þrír af þeim, man ég alveg
sérstaklega eftir, sögðu mér að
alltaf kæmi þetta aftur til
þeirra í einhverri mynd. Og
ég held að þessir mætu menn
hafi haft rétt fyrir sér, því hug
arfar þessara kunningja minna
var á þann veg, að þeir gáfu
ekki til þess að vekja á sér eft
irtekt. Þeir gáfu af innri þörf
til að hjálpa þeim, sem voru
meðal liinna „minnstu”.
Og við, sem státum af að
búa í velferðarríki, verðum að
láta margt eða flest annað sitja
á liakanum, þar til lágmarks-
kröfum þessara sjúku með-
bræðra okkar er fullnægt. Þá
en ekki f.vrr getum við státað
af að búa í velferðarríki.
Ég endurtek að við skulum
öll minnast þess nú, þegar
Sjálfsbjargai’félagarnir kalla
til þjóðarinnar um aðstoð, að
minnast fyrst og fremst orð-
anna, sem eru gerð að yfir-
skrift þessa greinarkorns.
Öldungur.

1111111111111111111111111111111111