Þjóðviljinn - 07.01.1975, Blaðsíða 7

Þriöjudagur 7. janúar 1975. ÞJÓDVILJINN — StÐA 7
Stórvinningur
til öryrkja
manna verk svosem sannaðist
þegar hann lét af störfum hálf-
áttræður.
En i bili erum við komin að
skólagöngu Stefáns sem var um
sumt lik þvi sem verið hafði um
föðurinn: þvi marki varð ekki náð
sem að var stefnt i upphafi og
fullorðinn prisaði Stefán sig sælan
að hafa ekki lent á embættis-
braut.
Stefán lauk námi i gagnfræða-
skóla Akureyrar 1911 en sakir
litilla efna i foreldrahúsum vann
hann fyrir sér næsta vetur. Siðan
lá leiðin suður yfir fjöll eða öllu
heldur með ströndum fram til
Reykjavikur i skóla latinu og lær-
dóms sem Steingrimur Thor-
steinss. stýrði þá enn háaldraður.
Skólafélagi af Ákureyri tók við
Stefáni, þegar Asna-geiri (nefnd-
ur svo mjög ómaklega) hafði
ferjað hann upp að gömlu stein-
bryggjunni i Reykjavik, og leiddi
hann um krókótta stfga og þröng
sund i litið hús þar sem hafa
skyldi kost og lósi. Tryggvi
svörfuður (Sveinbjörnsson, siðar
konungsritari og leikritaskáld)
hafði þegar búið um sig i þessu
undarlega húsi þar sem lágvaxin
kona réð fyrir rýru búi: Una i
Unuhúsi.
í norðausturherberginu uppi
svaf Stefán þenna vetur en
borðaði niðri, fyrst með gestum
Unu I stofunni, siðar með syni
hennar Erlendi einum i svefn-
kamesi hans. Unglingarnir
þurftu margt að læra hvor af
öðrum og urðu að nota timann til
samvista eftir þvi sem báðir gátu
fyrir skóla og Vinnu. öll svið voru
könnuð og kom sér nú vel sú tón-
listarþekking sem Stefán hafði úr
foreldrahúsum en Erlend þyrsti i
hana sem annað. Með þessu er
raunar ekki sagt hvor hafi verið
veitandi og hvor þiggjandi i
þeirra samskiptum, en sennilega
hefur það verið mjög á vixl á
þessum tima. En þarna hnýttust
þau bönd er aldrei brustu meðan
báðir lifðu og leiddi af sjálfu að
vinir Erlendar voru einnig vinir
Stefáns. Félagsskapurinn i
Unuhúsi tilheyrir ekki lengur
persónusögu einstakra manna
einvörðungu heldur menningar-
sögu heils timabils og væri fram-
hleypni af mér að þykjast ætla að
leggja til þeirrar sagnfræði.
Fögur var myndin sem Stefán
hafði uppi á vegg hjá sér
,,á leyndum stað” af Erlendi þar
sem féllu á hann sólargeislar um
trjálauf, en meistarar tveir hvor
tilsinnar handar: Halldór og Þór-
bergur. Hlýrri orð en um Erlend i
Unuhúsi heyrði ég Stefán ekki
hafa um neinn mann sér
óskyldan.
Að einhverju leyti var and-
rúmsloftið I Unuhúsi 1912 skylt
þvi sem rikti i foreldrahúsum
Stefáns á hæðinni yfir Eggert
Laxdal á Akureyri. Þar var
gestanauð mikil, ekki sist
frændur og vinir úr Skagafirði i
kaupstaðarferð en Steinunn
móðir hans gestrisnin sjálf og þar
eftir veitul og samræðufús. Þetta
skapaði viðan sjóndeildarhring
og skilning á mannllfinu en
peningar stönsuðu litt i búi. Þar
var séra Matthias tiður gestur á
morgnana, leit upp á loftiö um
leið og hann heimsótti aldavin
sinn Eggert, — þá staup brenni-
vins af Steinunni og lét móðann
mása. Saman komu þeir þangað
Matthias og Stephan G. Step-
hansson árið 1917 (þá var
pilturinn reyndar i Reykjavik) en
Stephan komst litið að fyrir
mælskunni i Matthtasi. En vel
minntist Stephan G. þessa er þeir
Stefán Bjarman sátu saman
kveld eitt á öldurhúsi i Winnipeg
tæpum áratug seinna, hýrir af
vini. Stephan G. reyndist ljúfur
maður og gamansamur i viðræðu,
en ekki sá hrjóstrugi maður sem
austur-islendingurinn haföi átt
von á. „Ég held að hann hafi alla
æifi verið það sem kalla mætti
fallegur vinneytandi”> sagði.
Stefán Bjarman um nafna sinn.
Mér þykir liklegt að þeir hafi átt
vel skap saman og varla tilviljun
að á efri árum sinum hafði Stefán
tæpast meira yndi af nokkrum
ritum en bréfasafni Stephans G.
*
Mér snjaliari maður gæti
dregið upp margar myndir af
Stefáni Bjarman á reykjavikur-
árum hans fyrri, myndir er
stundum sýna aldarbrag og þær
stundir er lýsa langt inn i ókomna
æfi:
Viðavangshlaupin með póstinn
til að létta undir með Erlendi svo
að sameiginlega gætu þeir þeim
mun fyrr kropið að bókum eða
húkt við orgel; heimsókn I hús við
Þingholtsstræti til að flytja Þor-
steini skáldi kveðju frá æskuvini
hans Árna Eirikssyni; lestur á
kvæðum þýskra öndvegishöfunda
með Jóni ófeigssyni, hinum
mikla fræðara; eins konar
gúðmúnsensveisla með Einari
Benediktssyni og frú Valgerði og
skáldið sáldrar um sig peningum
og lætur Einar Hjaltested fremja
garðars-hólms-söng; striðni Arna
próf. Pálssonar út af nýuppteknu
ættarnafni b-jarman, en
Bjarmansnafnið kom Sveinn
bróðir Stefáns með heim úr kaup-
mannahafnardvöl; ungir menn
reynandi undir drep að ná vin-
fengi Bacchosar og tileinka sér
tóbaksnautn þvi þaö væri con-
ditio sine qua non á leið til skáld-
skapar, en nautnir og músur
hrukku undan æskufjöri:,,lestrar-
fylleriið” veturinn 1914/15 þegar
átti — aftur eftir eins vetrar vinnu
norður i landi — að taka skólann á
einu ári i stað 2ja og námsbæk-
urnar viku fyrir öörum gagnlegri,
vorið heilsaði með skógarvinnu
hjá Sæmundsen en engum prófum;
„burgeisalífið” i Reykjavik um
og eftir 1920 sem átti fyrir sér að
visna sem hver einn rótarslitinn
visir eins og Grimur vissi svo vel.
— En fall getur falið i sér
upphafning eins og Thomas Mann
vissi að gerðist með Gregorius og
fleiri heilaga ef mönnum auðnast
hlutdeild i miskunn móður jarðar
og fá teygað mjöð hennar á klett-
óttri eyju útlegðarinnar. Og á þá
ekki við að læra auðmýkt
hjartans af taóista vestur á
sléttunum miklu og mikiö vor-
kenndi Steini gauti auðugum
bróður sinum Glimu-Páli. Margt
sér sá sem fer út i heim án gylli-
vona en skoðar mannlifið opnum
augum.
*
Ég sem þessar linur rita var
ekki nákominn Stefáni Bjarman
að þvi leyti að leiðir okkar hefðu
legið saman oft eða lengi.
Unglingur hafði ég fyrst kynni af
honum i ameriskum samtima-
skáldverkum, reiðiþrúgum og
klukkuglym. Uppkominn hitti ég
hann nokkrum sinnum, fræddist
af honum og fékk umbeðin ráð.
Auk þess fékk ég áreiðanlega lif-
mögnun eins og Helgi Pjeturss
hélt fram: það bætir að hitta góð-
an mann, jafnvel þótt hann segi
ekki neitt. 1 kringum Stefán geisl-
aði allt.
En fyrst og siðast var Stefán,
held ég, snillingur samræðunnar
svo sem verið hafði móðir hans.
Þar kom til rósemi, kimni, frá-
sagnargleði, alhliða þekking,
sálfræðilegt innsæi, litillæti. Hann
kom fram við alla sem jafningja
og menn fundu ekki til að hann
þrengdi upp á þá neinum fróðieik,
samt gengu menn miklu fróðari
af hans fundi. Þarna hygg ég hafi
komið fram hæfileikar þess sem
er fæddur kennari. Þar átti hann
erfð frá föður sínum en ætli hann
hafi ekki einnig sótt til Sveins i
Vik?
Ég veit að ýmsir skólapiltar á
Akureyri frá efri árum Stefáns
þar eiga honum margt að þakka.
Sumum þeirra kom hann til meiri
þroska en þeir ella hefðu náð, og
naut Stefán þar sem I flestu á
þeim tima sinnar góðu Þóru. Sá
þroski mun sjást i þeirra verkum
og þannig lifa ávextirnir af anda
Stefáns áfram.
*
Þýðingar Stefáns, einkum á
amerisku skáldsögunum er áður
getur og á einu af æskuverkum
Hamsuns sem Stefán sneri I elli
sinni, munu og lifa og bera ávöxt.
Upphafið að þýðingarstarfi
Stefáns var á undarlegan hátt
tengt dauðanum.
Um það bil sem heimsstyrj-
öldin siðari brýst út sendir vinur
Stefáns honum að vestan þá
nýútkomna bók, Grapes of Wrath,
Þrúgur reiðinnar eftir Steinbeck.
Las Stefán bókina og varð mjög
hugfanginn af. Um þær mundir lá
Steingrimur Eyfjörð sjúkrahús-
læknir á Siglufirði þrautasama
banalegu en hann var vinur
Stefáns. Stefán heimsótti
Steingrim oft þegar af honum
bráði og svo sem til að beina
athyglinni frá þrautunum las
hann alla bókina spjaldanna á
milli yfir Steingrimi. Læknirinn
hafði nefnilega dvalist vestra hjá
Mayoklinik en einnig stundað
ávaxtatinslu I sumarleyfum og
lært það tungutak er persónur
bókarinnar hafa, mjög sérkenni-
legt sveitamannamál. Tók hinn
deyjandi maður hálfgildings
loforð af Stefáni að þýða nú
söguna á islensku, svo óárenni-
legt sem það virðist.
Til þess fékk Stefán tækifæri
tveim árum siðar er hann dvaldi
sumarlangt I Haganesi i
Mývatnssveit hjá þeim hjónum
Stefáni og Aslaugu. Vistin þar á
bæ og i hinni undursamlegu sveit
Hólmfriðar ömmu sinnar féll
Stefáni svo vel ab hann fékk þar
inni aftur næsta sumar og dvaldi
þar raunar ungann úr 4 sumrum
við að þýða amerisku skáld-
sögurnar. Svo hefur Stefán
Bjarman sagt mér.
Eða hvað segir ekki Grimur: Sá
er bestur sálargróður sem að vex
i skauti móður.
Hjalti Kristgeirsson
Stefán Bjarman mun hafa verið
orðinn hálfáttræður þegar undir-
ritaður bar auðnu til að kynnast
honum. Siðan áttum við eftir að
sitja á tali fáeinum sinnum,
nokkrar stundir i senn. Mér
fannst samt eins og ég væri að
kveðja aldavin þegar ég gekk út
úr húsi hans á Akureyri einn góð-
viðrisdag snemma i haust.
Ég dáðist mjög að andlegu fiöri
þessa öldungs og viðbragðsflýti
hans, og undraðist hve fjarri þvi
fór að nokkrar fastagrillur ellinn-
ar hefðu bæklað skilning hans eða
sijóvgað forvitni hans. Hvort sem
hann talaði um menn, eða mennt-
_ir, bar ræða hans vott um fágæta
skyggni og jafnvægi, og um póli-
tik ræddi hann án beiskju og af
hollustu við samherja sina, þó að
nútlmaform alþýðubaráttunnar
væru honum varla allskostar að
skapi.
Með Stefáni Bjarman er fallinn
I valinn einn siðasti Unuhússmað-
urinn af kynslóð Tryggva
Svörfuðar og Þórbergs Þórðar-
sonar. Hann kom fyrst I Unuhús
1912, og tókst þá fljótlega vinátta
með honum og Erlendi, sem var
tveim árum eldri en Stefán. Ég
þykist skilja að vinátta þessara
ungu manna hafi verið af þvi tag-
inu að vandséð sé hvor þeirra hafi
verið þiggjandi og hvor veitandi,
og að mótunaráhrifin hafi verið
gagnkvæm. Vist er að Stefán mat
Erlend I Unuhúsi mest allra
manna; i bréfi sem hann skrifaði
mér fyrir nokkrum árum kallar
hann Erlend „ævilangan
tryggðavin” sinn.
Stefán var óvenjulegur
kunnáttumaður og smekkmaður
um bókmenntir. Á þeim árum er
hann dvaldist erlendis, mest i
Kanada og Bandaríkjunum, mun
hann hafa fylgst náið með þvi
sem var að gerast i erlendum
bókmenntum, ekki sist banda-
riskum. Siðan þýddi hann á Is-
lensku tvö af höfuðritum banda-
riskra bókmennta á öðrum aldar-
fjórðungnum, The Grapes of
Wrath eftir Steinbeck og For
Whom the Bell Tolls eftir Hem-
ingway, en á siðustu árum kom út
eftir hann þýðing á Landstrykere
eftir Hamsun. Og fleiri þýðingar
hefur hann gert. Hann taldi að
það hefði verið fyrir áhrif Erlends
i Unuhúsi að honum var falið að
þýða bók Hemingways, en á þvi
þýðingarverki sinu hafði hann
helst mætur. Hiklaust má telja
Stefán einn ágætasta bókmennta-
þýðanda vor islendinga á þessari
öld, en þýðing hans á bók
Hemingways er afreksverk, þvi
þaö eru litlar ýkjur að segja að sú
bók sé óþýðanleg.
Stefán Bjarman er kunnastur
almenningi fyrir bókmenntaþýð-
ingar sinar, en ég veit að öllum
þeim sem þekktu Stefán er mað-
urinn sjálfur ógleymanlegur og
það sem hann veitti þeim af riki-
dæmi persónuleika sins er
ómetanlegt. Þessi maður, sem
mörg siðustu ár ævi sinnar átti
við vanheilsu að striða, virtist
hafa fengið listarinnar að lifa
með meiri árangri en titt er.
Ég sakna þess nú að hafa ekki
haft nánari og lengri kynni af
Stefáni Bjarman. Með þessum
fáu orðum vildi ég tjá þakkir min-
ar fyrir þær stundir sem mér
veittust i félagsskap hreinlynds
og höfðinglegs manns.
Sigfús Daðason
Nokkuð hefur dregist að vinn-
ingur i Landshappdrætti Rauða
kross Islands væri sóttur. Nú
hefur eigandi vinningsmiðans,
Hörður ólafsson, Njálsgötu 71,
R., gefið sig fram og veitt vinn-
ingnum, Bronco bifreið og hús-
vagni, viðtöku.
Hörður Ólafsson er öryrki,
Alþjóðlega kvennaárið er geng-
ið i garð. A þvi munu konur og
kvennasamtök um allan heim
heyja öfluga baráttu fyrir rétt-
indum sinum. Það er von og ósk
Menningar- og friðarsamtaka is-
lenskra kvenna að islenskar kon-
ur standi saman i baráttu sinni á
árinu og vinni málefnum sinum
allt það gagn er þær mega.
MFIK beinir þvi til allra islend-
inga að hafa hugföst þau orð Kurt
Waldheims, framkvæmdastjóra
SÞ, að timi sé til kominn að ihuga
i aívöru á hvern hátt megi bæta
stöðu kvenna i þágu alls samfé-
lagsins.
1 tilefni kvennaársins setur
MFIK fram eftirfarandi kröfur
fyrir hönd islenskra kvenna:
1) að skýlaus ákvæði verði sett
i stjórnarskrá islenska lýðveldis-
ins um jafnan rétt kvenna og
karla til atvinnu og menntunar,
um jafnrétti á sviði stjórnmála, i
öllum stofnunum islenska rikisins
og á heimilum;
hefur lengi átt við vanheilsu að
striða en vinnur nú að Múlalundi.
Gerir vinningur þessi honum
kleift að endurbæta ibúð sina eöa
fá sér nýja.
Myndin sýnir þegar fram-
kvæmdastjóri Rauða kross ts-
lands afhendir Herði vinninginn,
sem sést i baksýn.
2) að vinnuveitendum, verk-
stjórum og öðrum sé óheimilt að
fiokka vinnu i kvenna- eða karla-
störf og liggi við þvi fébótaskylda
að lögum;
3) að öll börn á höfuðborgar-
svæðinu og i kaupstöðum landsins
eigi rétt á dagvistun undir umsjón
sérhæfðra starfskrafta, sé barn á
framfæri einstæðs foreldris eða
séu bæði foreldri i launavinnu.
MFtK hvetur konur til að hrista
af sér þá venjubundnu kvöð, að
karlar hafi forgangsrétt i námi og
starfi. Rekstur heimilanna verö-
ur að breytast og þjónustuhlut-
verk húsmóðurinnar að hverfa úr
sögunni, en samhjálp fjölskyld-
unnar að koma i staðinn.
Konur þurfa að standa fast á
mannlegum rétti sinum til sömu
menntunar og sömu starfa og
karlar. Höfum það hugfast, að
konur standa körlum fyllilega á
sporði, þegar þær taka að sér
ábyrgðarstörf.
íKVÖLD:
UTVARP
„Kaupmaðurinn
í Feneyjum99
„The Merchant of Venice”
— Kaupmaöurinn i Feneyjum,
verður fluttur i þættinum Á
hljóðbergi i kvöld.
Þekktir Shakespeare-leik-
arar, enskir, fara með hlut-
verk, en aðeins verða fluttir
stöku kaflar úr verkinu. Það
er tilhlökkunarefni að hlýða á
Michael Redgrave, Peter Neil
og fleiri fara með þann merka
texta meistarans. Og þeir sem
hafa séð sýningu Þjóðleik-
hússins á Kaupmanninum,
sem nú fer mikið frægðarorð
af, hafa nú tækifæri til saman-
burðar.
„Á hljóðbergi” hefst klukk-
an 23 i kvöld.
Af öðru útvarpsefni kvölds-
ins, er rétt að benda á fimmta
erindi Sverris Kristjánssonar,
„Svipleiftur úr sögu tyrkj-
ans”, Björn Þorsteinsson
kennari sér um þáttinn „Að
skoða og skilgreina”, en i
þeim þáttum fjallar hann um
efni ætlað unglingum — út-
skýrt er ýmislegt það i sam-
timanum, sem börn og ung-
lingar geta verið i vandræðum
með að skilja án útskýringa.
Loks er rétt að benda á
myndlistarþátt Magnúsar
Tómassonar. —GG
Avarp MFIK í tilefni kvennaárs:
Stöndum fast
á rétti okkar