Lesbók Morgunblaðsins - 04.05.1969, Blaðsíða 2

Jrað er talað um stóra hluti,
það er talað um veröld. Og
himinninn hefur verið kort-
lagður. Uppi yfir eru implósíf-
ar stjörnur: myrkir hyljir í
geiminn með aðdráttarafl sír-
enunnar, Og stjörnur, sem slá
eins og hjörtu. Ofursólir. Betle
hemstjörnur, sem þeyta ytri lög
um sínium út í tómið. Ljós, sem
lýsir inn í framtíðina. Veröld,
sem hleypur Ijósið af hælum
gér. Draugefni, sem breytir efni
í tóm.
En strangt tekið er ekki einu
sinni hægt að staðhæfa að
mannlaust herbergi sé til í
raun og veru. Að minnsta kosti
ekki meðan enginn skynjarþað.
Að staðhæfa slíkt er að halda
frarn, að hlutur sé eitthvað meir
en samtaldar verkanir hans.
En niðurröðun og kerfisbind-
ng skynhrif er eiginleiki
mannshugans sjálfs, hann finn-
itr við endurtekningu samnefni
margra fyrirbæra, samkynja að
fenginni reynslu vegna hinna
auknu afkomumöguleika og ör-
3'ggis, sem skipulagning
reynslu gefur, og samtalin skyn
hrif verða fyrir mátt venju að
hlut, sjálfstæðum að veruleik
cg kunnuglegum. „Hann verð-
ur þarna áfram, þegar ég fer,“
verður að sjálfsögðum sannind-
um. Síðan beitir hugurinn sömu
aðferðum við „hlutina", skipar
þeim í kerfi og finnur sam-
kenni þeirra. Og herbergi er
orðið til. Maðurinn finnur
strúktúr úr flæði vegna
gengdaleysis þessa flæðis.
Þannig aflar leikmaðurinn sér
þekkingar á umhverfinu, og
honum er ekki nema að litlu
leiti meðvitaðar þær samræmdu
aðfehðir, sem hann beitir.
Vísindamaðurinn hefur þetta
viðhorf að nokkru, en að
nokkru hefur hann sjálfur mót-
að í huga sér grind röksemd-
ar, sem mengar skynjun hans.
Hvort tveggja blandast inn-
birðis: hann gerir ráð fyrir
veruleik eins og hann lifir
hann hversdagslega og
veruleik rannsóknarniðurstaða
sinna. Til dæmis þegar hann
talar um neind atoms, þá gerir
hann ráð fyrir annars vegar
tilveru hennar, hins vegar verk
un hennar. Þar sem innan ó-
vissumarka eru líkindi á að
mæld áhrif komi fram, er sagt,
að um neind sé að ræða, sem
hefur til að bera þá eiginleika,
sem mælitækin nema. Orsaka-
valdur er settur að baki áhrif-
anna. Það er sagt, að neind
færist úr einum hjúp í annan,
þegar mælanleg áhrif hætta að
koma fram á einum stað, en
litlu síðar koma svipuð áhrif
fram á öðrum stað. ímyndunar-
afl byggir upp atomið með or-
sakasamband og einingar að
forsendum. Óvissan er hlutlægð
og síðan kastað yfir í hana
stafnljám. Það er gamla sagan.
Vísindi álykta um eðli, ekki
um veru. Vísindamaðurinn set-
ur forsendur sínar og gengur
út frá veru þeirra. Vísindaleg
afstaða til „hins óþekkta" (það
eða hráefnisins) er hvorki iá-
kvæð né neikvæð, heldur sikil-
yrðislaus og kannandi. í þessu
tilviki verður því að gera ráð
fyrir tilveru tilveruleysis, við-
horf vísindamannsins er opið.
Hleypidómar eru honum, eins
og öðrum, fjötur.
Með óskáldlegum hætti verð-
NÚBLÓMIÐ
5. hluti
EFTIR
Þorstein Antonsson
ir
A
KROSS-
GÖTUM
ur aðeins sett fram ein stað-
hæfing um vitund manns: Hún
er frumlæg staðreynd. Þar sem
víddir og atburðir eru ófrá-
víkjanleg meðvituð reynsla.
Hún verður ekki útskýrð, þar
eð hún verður ekki skýrð út
frá reynslu sjálfrar sín, og
það er mótsögn að útskýra án
samanburðar.
ímynd mannsins um eigindir
sínar, hverja fyrir sig og sjálf-
an sig sem heild, er líkt og
útfall steinefna á hverbarmi,
háð hægari breytingum en vit-
undin. Ef hann ætlar eitthvað
æðra sér og ályktar um það á
einn e'ða annan veg, leiðir það
til afneitunar vitundar á sjálfri
sér og þar með afsali hans á
sjálfsstjórn sinni. Slík mennsk-
un guðshugmyndar safnar um
hríð kröftum einstaklinga að
ákveðnu viðfangsefni og þeir
leggja sinn skerf til þess menn-
ingararfs, sem næsta kynslóð
nýtir. En misvægi milli meðvit-
aðs og ómeðvitaðs hugarstarfs
vex, unz orka hvort tveggja
brýst fram og maðurinn fer
hamförum — sagnlega frá
bemsku trúlííi síðmiðalda, til
efnishyggju nítjándu aldar, til
fyrri heimstyrjaldar.
Vegna meðvitundar og mið-
að við hana er tilveran ekki
deterministisk. Þess vegna er
með árangri hægt að segja til
um, hvemig hlutirnir ættu að
vera. Hins vegar er mótsögn
að ætla að sýna fram á það
með rökum. Hið óræða i veru
og háttemi er ekki rætt á ein-
hvern annan hátt, það er órætt
með öllu. Staðhæfingar um eðli
guðs, um vitneskju um tilveru
guðs til dæmis, eru undirorpn-
ar vísindalegri gagnrýni, en
um veru eða veruleysi „guðs“
fjalla visindin ekki. Tilurð og
framvinda vísinda hafa valdið
byltingu á sviði trúmála. Þau
hafa lagt grundvöll að gagn-
rýni á iðkun og boðun trúar.
Starfræn vísindi eru andsnúin
hverskyns tvískinm'Ungshætti.
Boðorð þeirrs^eru: einn hefur
ekki rétt fyrir sér, fyrr en
komið er til vitundar og úr-
skurðar margra, -og: meðalið
helga tilganginn. Þau setja
þeim manni, sem helgar sighug
sjón, að viðhorf hans til þeirr-
ar hugsjðnar sé skilyrðislaust,
hugsjón, sem setur skilmála, er
framkvæmdaáætlun, sem slík er
hún vísindalegt viðfangsefni..
Þau hreinsa og slípa burt gjall-
ið úr trúarlegum viðhorfum,
ujnz kjarninn, skilyrðisleysið,
er eitt eftir. Vísindamaðurinn
á, eins og trúmaðurinn, á hættu
að takmarkast af dýrkun
lífsviðhorfa sinna: trúmað-
urinn tekur myndastyttu og
skilyrði fram yfir samfellda iðk
un skilyrðislausra viðhorfa og
opinn hug, vísindamaðurinn set
ur röksemd að skilyrði tilveru
og brýtur vaxtabrodd af við-
leitni sinni. Það eru tabú og
ósamræmdar skilgreiningar á
orðum, sem aðskilja þessar
tvær manngerðir. f rauninni
eru þær báðar undirorpnar eðl-
islægri hneigð til dýrkunar og
alræðis, sem með íhugun leiðir
til kjarnans: skilyrðisleysis og
opnunar. Engin manneskja get-
ur komist hjá þvi að segja bæði
„hvað er“ og „hvað á að vera.“
Vísindamaðurinn hefur valið
að starfa með tæki, þróunar-
lega staðfestu hæfu til lífsaf-
komu: röksemdinni. Trúmaður-
inn starfar að því að vekja
aðra til sjálfsvitundar sem boð-
andi sinnar trúar. Og þar sem
vitund er óræð, vinnur hann
að því á lyriskan hátt. Það er
ekkert óyfirstíganlegt bil milli
þessara tveggja manngerða. Á-
rekstrar milli þeirra stafa af ó-
heiðarleik, það eða dugleysi
annars hvors aðilans. í raun-
inni réttlætir hvor fyrir sig
með starfi sínu starf hins, og
mark þeirra, sem ekki er fram-
undan, heldur í hverju augna-
bliki, í þeim sjálfum, er sam-
eiginlegt. Til samans mynda
þeir, þegar bezt lætur, jafn-
vægisástand, þar sem hverful-
leiki tiifinninga og staðfesta
röksemdar hfa óbundið hvort
öðru. Vitund er forsenda vís-
indalegrar viðleitni. Sú staðhæf
ing, að vitund sé dauðleg, en
lögmál eilíf, er vísindum betur
ósögð, þar eð hún er mótsegj-
andi starfsaðfeirðum þeirra og
lýrísk. Hvort varanleiki lög-
mála sé meiri en vitundar mið-
að við tíma, verður heldur ekki
sagt um út frá sömu sjónarmið-
um, af sömu ástæðum. í þess-
um tilvikum væri um að ræða
óhei'ðarlega víxlverkun lyrikur
og röksemdar, þess vegna:
Hverfleiki vitundar; hún er
alltaf vitund um eitthvað, veg-
ur upp á móti varanleik ótil-
kvæmi heninar. Varanleiki lög-
mála vegur upp á móti hverf-
leik þeirra, þau eru ævinlega
út frá vitund. Jafnvægisástand
einlægra trúarlegra og vísinda-
legra viðhorfa staðfestir varan
leik hvors fyrir sig.
2.
Vitund er blá glóð milli
tveggja skauta. Vitund er það,
sem útskýrir með því, sem hún
hefur skinjað. Vitund er glóð,
sem brennur viS samleik mynd-
lausra orkuþátta í heilaþykkni,
orkuþátta, sem valda efna-
myndun þess eðlis, að vitund
nær að brenna aftur í þeim
synþesiskt eftir leiðum tilfinn-
ingamagna: synþesiskt sem vax
sem rennur yfir vax, sem vatn.
Vitund manns er hið frumlæg-
asta. öll reynsla af tíma og rúmi
er reynsla hennar og út frá
henni. Af þeirri reynslu verð-
ur ekki ályktað um hana ann-
að en, að það, sem reynir, og
reynslan sé ekfci hið sama. Þess
vegna er það sjálfsfjötrun að
ætla að útskýra það, sem út-
skýrir burt úr því, sem út-
skýrt er. Það er eðlilegt
að setja, að endurnýjunarhæfi
sú, sem állstaðar birtist í nátt-
úrunni sé virkust sem mannleg
vitund sjálf. Að formfesta og
tímaþrenning sé fjarlægari
henni en tóm og varanleg nú-
tíð. Vitund færist um heilann
eins og ljóskeila um myrkt bóka
safn og tvinnar saman hugs-
unum, einingum, sem áhrif um-
hverfis og rfkjandi viðhorf
hafa á stund reynslunnar fellt
inn í minnisfrumur heilans.
Ljóskeilan færist hurt, en starf
semi heldur áfram um hríð í
myrkri uindirvituindar. Fortíð er
rafsvið fyrst, síðan minnisefni í
frumum heilans, sem samrennur
við íhugun, blandan streymir
saman við nútíð. Þannig verð-
ur maðurinn að því, sem hann
iðkar. Fjarlægðarskin út á við
verður sjálfsskin inn á við, og
lína frá fortíð gegnum nútíð
varður framtíð.
Við iðkun myndast mismun-
andi bylgjusvið innan hugans.
Með langvarandi einbeitni að
afmörkuðu efni, kemst skipun
á hugann, Slík að hugrenning-
ar geta verið samlægar án þess
að þær renni saman eða þeim
slái saman: þannig verður mögu
legt „hlutlægt mat hugmynda".
Árásarhvöt og þátttökuhneigð
eru eðlishvatir, það eða sívirk-
ar eigindir í mannlegu atferli.
Bylgjusviðunum er haldið að-
greindum með göfgun árásar-
hvatar, þátttökuhneigð, sem er
öndverða þessarar hvatar, veld
ur varanlegri hneigð til sam-
runa sviðanna. (Vegn þessa
stífnin í atferli hins menntaða).
f göfguðum hug veldur tilkoma
sérstaks þáttar, hver hann er
fer eftir því hvað iðkað hefur
verið, hverju hefur verið treyst,
að þátttökuhneigð verður alls
ráðandi, svið samrenna með al-
hæfingu og upplifun nýjungar
að afleiðinigu. Síðan veldur
tregða venjuformaðra rása svið
anna því, að sundur slitnar á
ný. Samruninn er fæðing hug-
myndar. Milli spennu og af-
slöppunar fæðast hugmyndir.
Þá gliðnar vitund úr brenni-
depll og speglhr sig í framtíð
sinni.
Dæmi:
Með hugann við eitthvað, inn
á skinsviðið utan við brenni-
punktinn kemur eitthvað um
skilningarvitin (ef til vill) og
vekur bergmál kunnugleika
innan heilans utan vitundar, ýf
ir rafhrif í minnisefnafrumum,
keðjuvertoun, streymi til nýs
jafnvægis og nýskipan. Ef til
vill ekki að það nái til vit-
undar, heldur að slík hreyf-
ing sé skilyrði vitundar: að
þessi ákveðna reynsla þurfi að
komast í gegn til manns. Hvern
ig hún komist í gegn fari eftir
skipun hugans.
A kemur í hug stúlka með
andlitsgrímu úr leikriti, sem
hann hefur séð fyrir nokkru,
griman hefur gert persónuna,
að því er honum fannst þá, ó-
geðfellda. Þetta minnisatriði
kemur í nokkrum tilbrigðum
(úr leikritinu) fram í huga
hans. SíSan greiðist það sund-
ur, og hann minnist stúlku, sem
hann eitt sinn hafði lítilleg af
skipti af og hefur ekki hugsað
til árum saman. Á sömu stundu
verður ógeðfelldleiki stúlkunn-
ar með grímuna ítrari og öðlast
sérstaka veru. Það rennur einn
ig upp fyrir honum, að ógeð-
felldleiki hafi verið ráðandi í
viðhorfum hans til hinnar
gömlu vinkonu hans, þótt hann
hafi alls ekki viðurkennt það
fyrir sjálfum sér þá, ástæða
hans hafi verið tvískinungur í
fari vinkonunnar. Að þessum
hugrenningartengslum orðnum,
(ef miðað er við tíma), kemur
fram í huga hans lögun vara
með mjög sterku aðdráttarafli
en dálítið fráhrindandi líka,
þær eru ónáttúrlega málaðar,
og síðan allt andlit afgreiðslu-
stúlku í verélun, sem hann var
að koma út úr. Nú sér hann
gömlu vinkonu sína fyrir sér
og man að einmitt svona varir
hafði hún. Og hann ályktar af
því jafnvægi, sem hugur hans
hefur þessa stundina: hann
„veit“, að það var munnsvipur
afgreiðslustúlkunnar — hann
hafði ekki gefið honum neinn
sérstakan gaum þó — sem kom
þessum hugrenningartengslum
fram í vitund hans. Nú er kom-
inn samgangur milli minnisatr-
iða í huga þessa manns. Maður
getur slegið um þau ímynduð-
um hring og sagt: hér er kom-
inn hlekkur í nýja keðju hug-
renninga, sem ella hefði verið
óhugsandi. — Þessi reynsla er
reynsla af samruna þess, sem
reynir. Það, sem upplifði hin
ýmsu reynslubrot, (á hinum
ýmsu tímum, ef miðað er við
tíma), U'pplifir (nú) samriuina
þessara brota og úrskurðar, að
þessi samruni eigi sér stað síð-
ar og sé önnur tegund reynslu,
nefnilega hugrenningartengsl í
huga hans sjá'lfs aðgreint frá
veruleikanum. Það er um að
ræða hæfi hans til aðgreining-
ar í huglægi og hlutlægi og til
niðurröðunar á tíma. Tímaþátt-
urinn, það eða frá stund ýf-
ingar til hugdettunnar, er sett-
ur.
Spurt er: hvað skeði? Meint,
hvernig get ég samræmt, það
sem skeði, tíma, huglægi og
hlutlægi. Stungið er upp á svar
inu með spurningunni. Spurt
er: er þetta paradísarmissir?
2 LESBÓK MORGUNBLAÐSINS
4. maí 1969