Lesbók Morgunblaðsins - 04.05.1969, Blaðsíða 3

BÖKMENNTIR
OG LISTIR
Guðmundur
Gíslason
Hagalín
Tilefni greinarinnar er lífil bók, en
mikilvœgt mál. Bóndinn, skáldið og
bardagamaðurinn á Sandi, afrek hans,
samtíð og heimili — Fyrsti hluti
Ég hef hér á borðiniu litla
bók, sem hefur rifjað upp fyrir
mér minningar um sérstæðan
mann og mikilllar gerðar, hjarta
hlýjan og þó gunnreifan. Ég
minniist bókmenntalegra afreka
hans og harðrar og hartnær
þrotlausrar baráttu á grund-
veili íslenzkra menningar- og
manndómserfða, mats hans í ljóði
og lausu máli á sörmiu mann-
gildi, hvort sem hann sá ávexti
þess í kotbænum á Knútsstöð-
um við Laxá í Aðaldal eða á
hinum víðáttumiklu nýræktar-
lendum á Korpúlfsstöðum í Mos
fellssveit, — og þá einnig trún-
aðar hans við amsturssama og
frumstæða búsýslu í þágu ó-
venju barnmargs heimilis, þar
sem alls þurfti að gæta, ef hið
vanviða öryggi skyldi verndað
gegn viðsjálum þjóðhagslegum
breytingum og duttlungum harð
'hentrar náttúru er emguim kunni
að hlifa, sem ekki haifði á allan
varnáð, en einnig var gjöfuil á
unað, ámóta og heimi'lið með
börn á palli í kjöltu móður,
— og svo var það þá ein teg-
und af sérvizku skáldbóndans á
Sandi, að friðhelgur var lóm-
ur á lóni og rjúpa í runna,
— og eins og Þorgils gjallandi
greip hann til pennans til vernd
ar hinum ómálgu vinum sínium
og sinna . . Og allt þetta vanzt
þessum manni, þótt í nærfel'lt
háifa öld stæðu oftast á honum
einhver járn og stundum mörg
í einu, — óvildar og tortryggni
heima í héraði, og illkvitni,
spotts og menntahroka úr
Reykjavík, verðandi borg — og
setri mennta og stjórnarvalda.
Það mun hafa verið árið 1893
sem birtast tólsu í ísdenzkum
blöðum og tímaritum greinar og
ritgerðir eftir Guðmund nokk-
urn Friðjónsson, sem vöktu þeg
ar athygli um land allt sakir
sérkennilegs og kjarkmikils mál
fars, hniyttinna djarfmæ'la og að
því er virtist státinnar baráttu
gleði, og einnig auðsærra ná-
Guðmundur Friðjónsson
inna tengsla við ísienzkar forn
bókmenntir, oft hlífðarlaiuss
harðfylgis, hver sem í hlut átti
af höfðingjum, langskóla manna
og stofnana, vestan hafs og aust
an, — samfana heitri samúð með
hart leiknum mönnum og mál-
leysingjum. Brátt tóku einnig
að birtast eftir þennan mann
smásögur allsérlegar um málfar
og líka að gerð, — ýmsar í
anda hins rammasta og nötur-
legasta raunsæis, aðrar tákn-
rænar og einstaka svo Ijóð-
rænar, að frekast mætti kalla
þær órímuð ljóð. Árið 1897 kom
út fyrsta bók þessa rithöfund-
ar, Búkolla og skák, sérprent-
uð erindi, ærið bitur árás á
afturhald kirkju og klierka, sam
in af frábærri orðkynngi, og ár
ið eftir smásagnasafnið Einir,
frekar tötralegt að ytra bún-
ingi. En Guðmundur þessi hafði
einnig birt Ijóð, og fyrir alda-
mót átti hann myndarlegt ljóða
safn í handriti, en fékk það
ekki gefið út, fyrr en Bjöm
ritstjóri gerði það loks allmynd
arlega árið 1902. Fram að því
hafði Guðmundur skrifað um
30 ritgerðir í blöð og tímarit,
— og auk þess bæði sögur og
ljóð, sem síðan voru ekki birt
fyrr em í Ritsafni hanis, að hon-
um látnum.
Fæstir kunniu í fyrstu skil á
hinum orðhaga, orðhvata, sér-
lega og grunnreifa rithöfundi,
en ekki leið á löngu, unz
mennta- og blaðamenn um land
allt og flestir þeirra, er létu
sig að marki varða sikáldskap,
menningarmál og þjóðmál, höfðu
fengið um hann þá vitneskju,
að 'þetta væri búlaus bóndasion
ur á þrítugsaldri — norður á
Sandi við Skjálfandaflóa. — og
það fylgdi sögunni, að hann
hefði löngum verið heilsuveill.
Furðulegt, að slíkur maður
skyldi vera sá orðhákur og
jafnhöfðingjadjarfur sem raun
bar vitni — og koma svo víða
við. En síðan kom það upp úr
dúrnium, að maðurinn væri það,
sem þá var kállað ýmist „real-
stúdent“ eða Möðruvellingur, en
hvort tveggja þetta þýddi í þenn
an tíma einkum hjá þeim, sem
þóttu hafa einkarétt á heitiniu
„menntamaður“, sama og hrafl-
fróður ofláti — og lét í eyrum
ýmissa annarra svipað og orð-
ið „búfræðinigur" síðar í hliust-
um margra túnþýfiselskandi
bænda. Og þá er þetta var orð
ið vitað um Guðmund Friðjóns-
son, þótti mörgum menntamann
inum gátan ráðin um það, sem
þeir kölluðu framhleypni, sér-
vizku og mont í málfari og mál
flutningi Guðmundar á Sandi.
Svo segir í Árna sögu bisk-
ups, að herra Loðinn Leppur,
sendimaður Eiríks konunga
Magnússonar, hafi orðið „mjög
heitur" þegar „búkarlar gerðu
sig svo digra, að þeir hugðu að
skipa lögum í landi, þeim sem
konungur einn saman átti að
ráða.“ Og ýmsum ungum og
sprenglærðum menntamönnum,
sem töldu sig hálfgildings hirð
menn Georgs Brandesar, er um
skeið var allt að því einvalds-
kóinjgur í bókmenntum Norðiur-
landa, þótt nú væri há-
sæti hans mjög tekið að riða,
þotti skörin færast upp í bekk
inn, þegar út kom eiftir „real-
stúdentinn“ Guðmund Friðjóns-
son, nú smábónda norður við
Dumshaf, heiilt ljóðasafn, Úr
heimalhögium, í sénlega vandaðri
útgáfu, kostaðri af hinum stór-
ráða og af mörgum mikilsvirta
ritstjóra ísafoldar, Birni Jóns-
syni. Svo geystist þá fram á rit
völlinn einn hinn vopnfimasti
úr þeirra hópi og gekk svo
hreint til verks, að hann þyrmdi
ekki einu sinni slíkum ljóðum
sem Ekkjunni við ána og Bréfi
til vinar míns, — og aðrir sliíkir
skilmingamenn úr skóla hins
danska herkonungs vógu að Guð
mundi í háðkviðlingum og gerðu
honum 'þar upp orðin. Og þá
er 'Sivo út koim Ólöf í Ásifimm
árum síðar, hlupu margir til og
sögðu: „hér skal ég að vega“,
— þar á meðál ýmsar konur,
sem þótti kvenþjóðinni misboð-
ið með framhjáhaldi ólafar, svo
sem þeim, mörgum hverjum,
þótti isúrt í broti, þá er út kom
hin áhrifamikla og sárbeitta
saga Þorgils gjal'landa, Upp við
Fossa, en sú sifðamefnda er
hvösis ádeila á það mansal,
sem tíðkaðist hér á landi í alda
raðir með nærfellt hverri gift-
ingu kvenna — annarra en
þeirra, sem enigu máli
þótti skipta, hverjium giift-
ust, — og á klerka og
kh-kjur og hræsni og skinhelgi
í trúar- oig ástamálum. En Þor-
gi'ls gjallandi, þ.e. hinn skarp-
vitri, gagnmenntaði skapríki, en
yfirleitt hægláti og hlédrægi
smiábóndi og dýravinur JónStef
fánsson á Litlu-Strönd við Mý
vatn, lætur hjá líða að verja
Gróu og hennar framhjáhald, þó
áð hún geri sér ekki grein fyr-
ir mansalinu, þá er hún, að
vilja snauðra foreldra, játast
Brandi, — framhjáhald hennar
er aðeins ósköp blátt áfram af-
leiðing af rótgróinná, en sví-
virðilegri þjóðfélagsvenju, en þó
að Ólöfu í Ási sé ljósit, hve við-
urstyggil'egt það er að láta leið
ast til að giftast Sveini og hver
viðbjóður verði samifarir þeirra,
sem og reynast slíkar, að hún
verður framhjáhaldi bónda síns
beinlínis fegin, ver Guðmundur
af heilum hug rétt hennar, —
rétt konunnar til ,að njóta þess,
sem hverri konu er áskapað
að þrá, af öllu sínu kvenlega
eðli, þar og þá, sem hún er
svo lánsöm, — eða ef þið kynn-
uð einhver að vi'lja segja: ó-
lánsöm að eiga þess kost. . . Og
hvernig mundi svo hafa verið
ástatt um ýmsar þær blessaðár
konur, sem reiddust skáldinu,
— eða af hverju reiddust þær
málsvara kvenþjóðarinnar,
manni, sem þá þegar hafði að-
hy'llzt þá skoðun, að skáld og
listamenn hefðu að jöfnu skyld
ur við siðgæði og list? Hins veg
ar er svo það, að þá er ég
hafði nú af nýju lesið Ólöfu í
Ási og komizt að raun um, að
þar er meira aif orðsnilli og
s'önnuim skáldskap en ég minnt
ist að hafa fundið þar áður, sá
ég og gjörla, að þar eru mjög
auðsæjar vei'Iur og einkum í
því, sem skáildið hefur fundið,
að betur hæfðu líkingar en
blátt áfram bersögli, en einmitt
þetta hentaði þeim bezt, sem
munu hafa lesið söguna af meira
og minna fyrir fram tilreiddri
meinfýsi.
Og þáð var svo sem ekki ein-
ungis að Guðmundur skáld á
Sandi ætti í vök að verjast út
af skáldskap sínum. Viðhorf hans
í menningarmálum, bókmennta-
legum og siðrænum, urðu tilefni
harðra árása og ekki sízt á
efri árum hans, þeigar hann vó
stundum hart að þeirri kyn-
slóð skálda, er fram kom eftir
heimsstyrjöldina fyrri. Og ekki
varð hann síður beint og óbeint
að gjalda dýru verði viðhorf
sín í sjálfstæðismá'linu, sam-
vinnumálum og þjóðmálum al-
mennt. Hann hafði aldrei skap
til háttbundinnar samreiðar á
skáldafáknum, og hann reynd-
ist ekki til þess fallinn að taka
ævarandi trú á hartnær sálu-
hjálpleg úrræði í viðsikiptamál
um eða þjóðmáilum yfirleitt.
Hainn var íheldinn á þjóðlegar
mennimgarerfðir og 'hiinar ,fornu
dyggðir“, og afstaða hams til
sjálfstæðismálsins, fjármála og
opinberrar fjársýslu var í ætt
við viðhorf Brands til „gamla
heysins", — var sem sé mótuð
af aldalangri þrautreynslu hins
ábyrga bónda, — svo að hann
hlaut að vera tortrygginn á
blessun dýrra og hraðfara breyt
ingar á atvinnuvegum, þjóðfé-
lagsháttum og búsetu fó'lksins í
landinu, — hvað þá gerbylt-
ingu þjóðskipulagsins, — og gild
rök hafa verið færð fyrir því,
fyrr og síðar, að ekki hafi ver-
ið óeðlilegt, að mörgum þjóðholl
um gáfumönnum 'hafi þótt vair-
hugavert að hafna „uppkast-
inu“ margumrædda frá 1908, —
og sú afstaða virðist mér í
fyllsta samræmi við eðli og mót
un Guðmundar Friðjónssonar,
— en fyrir skoðanasikipti sin í
þjóðmálum var hann harðast
Siglaugur Brynleifsson:
Strengurinn
er slaknaður
Úr Ijóðaflokknum Vötn
Strengurinn er slaknaður
angurværðin strýkur barma kersins
og senn er hún horfin
út í nóttina
Og bíða þess sem á að gerast
ganga um í sandinum
og virða fyrir okkur sandg'árana
eftir síðasta flóð
og skýin
sem sigla hægt um víðernin
við skulum horfa í annarlegar áttir
látum kjalsogið að baki
þessa leiks okkar
undir fjörrum mána.
4. maií 1969
LESBÓK MORGUNBLAÐSINS 3