Lesbók Morgunblaðsins - 04.05.1969, Blaðsíða 4

Fornar dyggðir
daemdur og af mestum fjölda
samborgara sinna, því að íslend
ingum er svo hlálega farið ,að
í aifsitöðu sinni gagwvart jafnt
„hægri“ sem „vinstri villu“ í
stjórmmiálum stendur áreiðanl.
meginþorri þeirra ærið nærri
stjórnendum einræðisríkjanna,
þótt skoðanaskipti séu bein og
eðlileg afleiðing frjálsrar hugs
unar — og að skylda hvers ein
asta manns gagnvart sjálfum sér
og þjóð sinni til að fylgja sann
færingu sinni, jafnt við kjör-
borðið sem annars staðar, sé
grundvöllur lýðræðisins og alls
persónulegs og þjóðfélagslegs
öryggis.
Eins og ég drap á lauslega
í upphafi þessa máis átti Guð
mundur á Sandi ekki aðeins
við að stríða árásir frá hinum
fjarlægu miðstöðvum bókmennta
legra og þjóðfélagslegra forustu
manna, Ufvarðar þeirra og
skæruliða, heldur var honuim
lífca sitthvað andstætt heima í
héraði.
Alkunna er það, að á sein-
asta fjórðungi 19. aldar og að
minnsta kosti fyrstu áratugum
þessarar var ríkjandi meiri á-
hugi á bókmenntum og þjóðfé-
lagsmálum í Suður-Þingeyjar-
sýslu eín í öðrum héruðum lands
ins. Benedikt Sveinsson var þar
sýslumaður í rúma tvo tugi ára
eða frá 1876—‘97 hinn glæsi-
legi og gáfaði foringi og al-
þingismaður Þingeyinga Jón á
Grutlöndum var á lífi og í fullu
fjöri öll unglingsár Guðmund-
ar á Sandi, — og hinn vitri
og heilsteypti þingskörungur
Jón í Múla bjó búi sínu í sýsl-
unni, unz Guðmundur var mað-
ur þrítugur. Þar lifði og fram til
ársins 1919 forgöinjgiumaðurinn
að stofnun fyrsta samvinnufé-
lags á íslandi, Jakob Hálfdán-
arson, og var í aldarfjórðung
framkvæimdastjóri þesis með bú
setu á Húsavík, og í Yztafelli
í Köldukiinn bjó Sigurður Jóns
son, sem lengi var ritstjóri tíma
rits um samvinnumál, í fimm ár
viðförull fyrirlesari til kynn-
ingar á þeim málum og varð
loks landskjörinn þingmaður,
fyrst og fremst með atkvæðum
samvinnumanna og árið eftir
ráðherra hins nýstofnaða Fram
sóknarflokks og fyrsti bóndinn
á ráðherrastóli hér á landi. Á
föðuirleifð sinni Gautlöndum bjó
Pétur Jónsson, sem varð rúm-
lega há'lfþrítugur yfirforingi hins
fræga Þjóðliðs og sem slíkur
aðalhvatamáð'ur ÞinigvaMafund-
ar árið eftir. Hann var einn af
ötuiiustu og farsælustu forystu
mönnum samvinnuhreyfingarinn
ar, enda formaður Sambands ís
lenzkra Samvinnufélaga frá 1910
—‘20, þegar hann varð atvinnu
málaráðherra, en þá hafði hann
verið alþingismaður Suður-Þing
eyjarsýslu í 26 ár og einn mest
virti maður Heimstjórnarflokks
ins allt frá stofnun hans... En
ennþá er sá maður ótálinn, sem
mun hafa verið á víðtækustu
sviði forystumaður í héraðinu
um áratugi og drjúgastur til
áhrifa um viðhorf manna í þjóð
málum, trúmálum og bókmennt-
um, þótt ekki sækti hann. eftir
vegtyllum og væri meira að
segja enginn ræðuskörungur á
mannfundum eða í fljótu bragði
mikill fyrir mann að sjá. Þar
á ég við Benedlkt Jónsson á
Auðnum. Hann var maður vit-
ur og víðlesinn, stefnufastuir og
markviss, en nokkuð einsýnn,
ágætlega ritfær og starfsmaður
með ólíkindum. Hann var einn
helzti hvatamaðurinn að stofn
un og skipulagningu samvinnu
félaganna, og vafasamt tel ég,
hvort nokkur maður á ÍSlandi
hefúr fyrr og síðar gert sér
jafnglögga grein fyrir menn-
ingargildi og þá ekki síður á-
hrifavaldi vel og markvisst
starfræktra almenningisbóka-
safna og þessi sjálfmenntaði
þingeyski smábóndi. Með vand
Jega skipulögðum kaupum bóka
á Norðurlandamálum og loks
stofnun og vörzlu bókasafns
Þingeyinga á Húsavík efndi
hann til nærfellt ótrúlega ár-
angursríkrar fræðölu um þjóð-
félagsmál og bókmenntir, stefn
ur og strauma, sem átök höfðu
um orðið og unnið sívaxandi
fylgi á Norðurlöndum, Bretl.
og raunar í flestum löndum Vest
ur- og Mið-Evrópu.
Hin allt að því furðulegu
bókakaup sjálfmenntaðra þing-
eyskra bænda höfðu víðtæk á-
hrif, fyrst innan héraðs og síð-
an um land allt, einkum í við-
skiptamálum og öðrum þjóðmál
um. Þótt aðeins fáir þingeysk-
ir bændur muni í fyrstu hafa
verið læsir á Norðurlandamál,
leið ekki á löngu, unz þeir urðu
allmargir, sem af eigin ramm-
leik lærðu að minnsta kosti
dönsku og ríkismálið norska til
þeirrar hlítar, að þeir hefðu
nokkurn veginn fullt gagn af
lestri bæði fagurra bókmeranta
og rita um félagsmál og stjórn-
mál. Svo var þá fjaflað um efni
bókanna í sveitablöðum og á
manrafuradum, einnig í samtöl-
um manns við mann, og á til-
tölulega skömmum tíma var
þarna feomin upp bókmenntaleg
og þjóðfélagsleg vakning, sem
náði til þorra heimila í sýsl-
unni allri. Vísnagerð mun hafa
verið állalgeng á þessum slóð-
um, áður en þessi vakningar-
alda reis, en ekki veit ég, hve
ritleikni hefur verið þar al-
menn. Hitt er staðreynd, að upp
úr hinum nú plægða, herfaða og
sáða jarðvegi uxu ritleiknir og
rökvísir bændur, sem reyndust
drjúgir til áhrifa um félagsmál
og jafnvel almenn þjóðmál, —
og einnig í bændastétt nokk-
ur skáld, sem voru samtíma-
menn Guðm. Friðjónssonar
og urðu meira og mirana þjóð-
kunn, og nefni ég þau hér í
aldursröð: Jón Steifánsson á
Litlu-strönd (Þorgiíls igjallandi),
Jón Þorsteinsson á Arnarvatni,
Sigurjón Friðjónsson frá Sandi,
Indriði Þorkelsson á Fjalli og
Sigurður Jónsson á Arnarvatni,
sem var háifbróðir Jóns í Múla
og sonur Jóns bónda Hinriks-
sonar á Helluvaði, sem orti margt
vel, eins og sjá má í Ijóðabók
hans, er út kom 1909. En auk
þessara skálda var — og er
raunar enn — í héraðirau mik-
ill fjöldi hagyrðinga, sem fyrir
bein og óbein áhrif hinnar bók-
menntálegu vakningar vörpuðu
fyrir borð keraningum og svo-
kölluðu skáldaleyfi, voru smekk
vísir um orðaval og kveðandi
og kvá'ðu svo liprar og oft
hnyttraar tækifærisvísur, að
sumar þeirra flugiu um land
allt.
Benedikt á Auðnum hrelfst
snemma af kenningum jafnaðar
manna og forkólfa samvinnu-
stefnunnar og vel var hann
kunraugur keraniragium Henrys
George um sfcöttum lóða
Og lerada. Ekki mun hann
haifia verið mikill trúmað-
ur á kirkjulegan boðskap
eða borið djúpa virðinigu
fyrir klerkum og hlutverki
þeirra sem embættismanna, en
hins vegar metið þá eftir mann
gildi og að nokkru stuðningi
við mál, sem honum voru hjart
fólgin. Hann mun og hafa hald
ið því allfast fram, að fagrar
bókmenntir ættu að fjalla sem
mest um vandamál samtíðarinnar
og skáld jafnvel meta meira
lífs-ein listgildi, þótt æskileg-
ast vaari, að þetta færi saman
í skáldskap þeirra, ekki sízt
sakir þess, að það væri væn-
legast til áhrifa.
Guðmundur Friðjónsson var
alinn upp á bókelsku heimlli.
Þiar voru lesnar upphátt á kvöld
vökum Sögur Noregskonunga,
Njál'a og Laxdæla — og þar
voru kveðnar rímur og kenning
amar og heitin skýrð fyrir Guð
mundi og systkinum hans, og
sjálfur Tas Guðmun<iur íslend-
ingasögurnar, Vídalínspostillu,
Snorra-Eddu og Þjóðsögur Jóns
Ámasonar. Hann var snemma
hneigður til að yrkja og setja
saman sögur, en hafði á til-
finningunni getuleysi sitt, fann
sér mikils vant til að koma
nokkru saman, sem veigur væri
í. Auðvitað hafði hin þjóðifjlrags
og bókmenntalega vakning í
héraðinu áhrif á hann sem ungl
ing og jók á löngun hans til
að fást við skáldskap. Hann var
heilsuveill sem barn og ungl-
ingur og raunar lengi fram eft
ir síður en svo hraustur, og oft
syrti honum fyrir augum af þess
um sökum og af vonleysi um
að geta aflað sér meiri og stað
betri fræðslu en fengin varð
heima tilsagnarlaust og í hjá-
verkum. Loks kom þar, að hann
komst í Möðruvallaskóla, og nám
ið og skólalífið örvaði hann og
jók trú bans á sjálfán sig, enda
reyndist hann þar kræfur í
kappræðuim og birti sitthvað í
skólablaðinu, er vakti athygli,
auk þess sem hann flutti Hjalta
Mn sfcolasitjóra afmæliisfevæði,
sem þótti vel ort. yorið 1893
lauk hann prófi og hélt til
föðurhúsanna, — hóf þar störf
á búi föður síns og tók að lesa
af kappi í tómstundum bækur
á dönsku og norksu ríkismáli.
Fram af þessu fór hann að
senda blöðum og tímaritum grein
ar — og síðan ritgerðir, ljóð
og sögur, en þó að hann skrif
aði oftast eins og sá, sem vald-
ið hefði, þjáðist hann af efa um
rithöfundarhæfileika sína og
skáldgáfu, — og þennan efa,
sem mun hafa átt rætur sínar
að rekja til kvíða og vanmáttar
tilfinnimgar, sem settist að hon
um á unglingsárum sakir veill
ar heilsu og vonleysis um öfl-
un viðhlítandi merantunar og
þeirra starfsskilyrða í framtíð-
inni, að bann gæti þjáitfað svo
gáfur sínar og listræna snilli,
að hann faragi náð eins langt
sem riíihöfundiur og skáld og
horaum væri frarraast áskapað.
FRramíi. á bls. 12
I.
F ötin lím'dust við sveittan
'líkama minn. Samt olli það mér
engra óþæginda, þvert á móti
Það fór um mig sæluhrollur og
ég fann hvernig hjartað hamað
ist í brjóstinu, líkt og það vildi
rífa sig laust. Ég var í prýði-
legu skapi. Ég hló og trallaði,
og ákvað með sjálfum mér, að
hjóla álíka spotta, dag hvern,
héðan í frá.
Ég reyndi að láta hjólið starada
upp við vegiginn, en það igekk
illa. Samt hafði veggurinn hrjúf
an flöt, hjólið átti að geta stað
ið upp við vegginn.
Samt féll það alltaf með ó-
þolandi skarkala. En í dag mundi
það takast, í dag hjólfjandi.
Raunar vildi ég aldrei viður-
kenna, að það skipti máli, að
hjólið stæði kyrrt, ó nei.
En það skipti máli, hafði úr-
slitaþýðingu, alllt stóð og féll
með því.
Ekki fyrir þig nei, ekki fyrir
þig, ekki fyrir heiminn, nei.
En fyrir mig skipti það máli,
heyrið þér það.
Fyrirgetfið að ég öskraði á
ýður. Eg sagði upphátt, til að
blekkja skiljið þér: „Þú átt ekki
annað betra skilið hjólfjandi,
en að ligigja á jörðinni: Innan
um maðka, rotnandi fiðrildi, líf
vana sumarblóm, og hver veit
hvað“.
En ég viðurkanradi það opin
skátt, það skipti máli, heyrið
þér, það skipti máli að hjólið
stæði.
Ég vandaði mig.
Gætti ýtrustu varkárni.
Hugsaði um blóm.
Ég reisti hjóUð uppvið hrjúf
an og gráan vegginn með yfir-
drifinni varfærni.
Ég bað til guðs.
Ég bað til fuglanna.
Ég bað til blómanna.
Ég sagði hálfhátt: „Dettu ekki
guð. Dettu ekki fugl. Dettu
ekki blóm. Dettu ekki hjól“.
Þarna var ég líka að blekkja.
Reyna að lauma hjóli inní bæn
ina. Ég hafði óbeit á sjáltfum
mér, á brögðum mínum, á öllu.
En óbeint hvarf, það gerir hún
alltaf. Ég fann jafnvægispúnkt
inn, afar varlega, afar varlega.
Ég snéri méir löturhægt. Til
hægri. Til hægri. Gantgur sólar
ínnar. Gætti þess, að koma ekki
áf stað hreyfingu loftsins um-
hverfis hjólið. Fullur varúðar,
nærgætni, blíðu, þoliramæði, full
ur ósigurs þegar hjólið féll með
skarkala til jarðar.
En að venju greip ég til
blekkingarinnar, hélt í hana
dauðahaldi drukknandi manns.
Ég sagði: „Ligg þú bara, ligg
þú bara. Átt hrvort eð er ekki
betra skilið“.
Þetta sagði ég.
n ég fann til ósigursins.
En það gerir ekkert, hefur
enga þýðiragu. Það er máske
einnig blekking að gefa þess-
um atbuirði þýðingu.
Þá var hrópað: „Síminn til
yðar Herra Palmer.“
Ég hló svolítið, en svaraði
ekki.
Ég svana afar sjaldan.
Það er einskonar sjálfsvörn,
skiljið þér. Aftur var hrópað,
og þarsem mér leiðast hróp, á-
kvað ég að svara.
En ekki strax.
Ekki strax.
Aftur var hrópað.
„Ég kem, ég kem“, kallaði
ég hátt, og veitti því um leið
eftirtekt hve fallega rödd ég
hafði.
Ég kallaði aftur: „Ég kem, ég
kem“, aðeins tilað heyra mína
eigin rödd, skiljið þér. Ég tók
á sprett upp tröppurnar, sem
eiru 42.
Ég var vanur að hlaupa þær
í 21 skrefi, en nú tók ég þær
í 19.
Tók tvisvar þrjár í skrefi.
Vel gert fanrnst mér sj'állfuim,
og hugsaði um, að þessir hjól-
reiðatúrar væru heilsusamleg-
ir líkaimanum.
Ég greip símtólið, sem var hvítt
og alsett firagratföruim.
Svo sagði ég: „Hér er ég,
John Palmer“. „John“, heyrðist
í símanum, og röddin var mjög
ásakandi.
Mjög ásakandi.
„Hver þremillinn gengur nú
á“, flaug í gegnum huga minn.
„John“, sagði röddin aftur,
dáiitið óþóiinmóð, fólk er svo
óþoilinmótt, „heyrir þú til mín?“
„Hvort ég heyri. Ég heyri,
ég heyri“. „John, hvernig gaztu
gert mér þennan óleik“, Anna
næstum kjökraði.
Ég hafði enga hugmynd um
hvaða óleik ég hafði gert.
Ég ákvað að setja undir alla
hugsanlega leka Ég sagði:
„Elsku Anna min, mér þykir
mjög fyrir þessu“.
Enn að blekkja.
Mér þótti auðvitað ekkert
fyrir því, sem er skiljanlegt:
ég hafði enga hugmynd um hvað
ég hafði gert af mér.
En í stað þess að segja eitt-
hvað af viti, og gefa mér nán
ari skýringar, þá fór hún að
skæla.
Fjandans ástand. í hreinskilni
sagt. „Hvemig gaztu gert mér
þetta Johm, ég sem ekki hef
gert annað í heila viku en ...“,
og svo kjökur.
Þá raran upp fyrir mér sól
skilnings. Þetta skollans boð,
það var nú líka alveg rétt. Fyr
ir þetta snargeðveika leikhús-
pakk.
Óþolandi fólk.
Ég var raunar dauðfeginn að
ég hafði gleymt því. Dauðfeg-
inn.
En aftur á móti Önniu vegna.
Hún var kjökrandi, og það gerði
mig afar leiðan að heyra hana
kjökra.
Hún hafði séð um allan und
irbúninginn. Lagt í hann mikla
vinnu, hafði borið sligandi byrð
ir af áhyggjum á veikum herð-
um. Eins og hún sagði sjálí:
Staðið á haus.
En ég sagði aðeins aftur og
einusimii enn, á minn fíflska
hátt: „Mér þykir mjög fyrir
þessu, þú verður að trúa mér
elskulega Anna“.
Ég ætlaði að segja eitthvað
meira, en Anna greip framí:
„Þú gleymir. Og þú gleymir. Þú
gleymir hreint ö>Iilu. Þú gleym-
ir máltíðum, en látum það vera
það bitnar fyrst og fremst á
þér sjálfum. Og þú gleymir bíln
um þínum, hattinum þínum, cock
tailboðum, frumsýningum, öllu.
Og alltaf verð ég að taka af-
leiðingunum, sem ritari, og barn
fóstma fyrir Johra Palmer".
4 LESBÓK MORGUNBLAÐSINS
4. mai 1969