Lesbók Morgunblaðsins - 04.05.1969, Blaðsíða 15

Örlygur Sigurðsson
Framh. af bls. 13
maninsmynd. Þar garir Orlyg-
ur í fáum orðum úttekt á þess
ari listgrein, og segir svo:
„Stundum finnst mér starfi
minn vera einna líkastur út-
fararstjóraceremónium Ósvalds
likkistusmiðs, og meira en það,
fáist við að undirrita sjálft dán
arvottorðið með sumum þessana
lífvana „plástra" minna. Er að
furða þegar módelim koma til
meðferðar sextug, sjötuig, átt-
ræð og jafnvel hálfníræð. Það
er stundum edns og ma-nni finin-
ist lífsstarfi gamallia athafna-
manna ljúki í stólnium hjá mér.
En þá er líka greipt fróðlegri
saga í andlitin. Þó eru þeir flest
ir ekki dauðari en svo, að alU-
flestum finnst þeir mun glaesi-
legri en myndin gefur til kynina
Þessari sjálfsblekkingu erum við
öll haildin, á ölkon aldri og á
öllum sviðum, annars vaeri lífið
óbærilegt, ef allir sæu eigin
galla jaifníSkýrt og í fari ná-
unigaras, þar aam menm eru oft
ratvísastir, óafvitandi, á eigim
©alla og blása þá út með
hneykslun á alla kanta,. Lái
svo nokkur mér, þótt ég
„flatteri" o.g fegri fólk af
og til. Það skemmtilegasta
við starfið hefur verið að
kynmiast öllu þessu miairgbreyti-
llega fóllki, l'ífi þess og reynslu
með því að vera langniefjaður
og spurull. Enda er starfið mjög
persóniuJagt. Engiinm hefur hrokk
ið uppaf í stóimum annþá eims
og Roosvelt Baindarikjiaforseti,
sem fékk slag í fyrirsetu hjá
portretanálara. Mínir kúnmiar
hafa lifað af aðgerðiina og orð
ið langlífir í landinu eftir op-
erationina, sem mörgum firunst
í byrjun eins og heilauppstourð-
ur án deyfingar eða svæfingar
sem menn komast fljótt að raum
um, að er fjarri sanmí. Ég þaktoa
þleissu þolimmóða fólki fyrir á-
nægj'ulega samvimniu og góð
kynni“.
SMÁSAGAN
Fnamfa. af his. 5
svo: „Heyrðu lagsi, þetta getur
verið fyndið einu sinni, en ...
„Má ég biðja um eitt vatns-
glas, endurtók ég. Ég er viss
um, að hann hefði lamið mig í
höfuðið, ef ekki stór og mikill
rumur, sem sat við hlið mér,
hefði komið til hjólpar: „Lát-
ið manninn hafa vatnsglas, ef
hanin er svo vitlaus að biðja
um það.
„Þetta var drengilega mælt,
sagði ég. Nautið bakvið barinn
var bersýnilega á báðum átt-
nm: Átti hann að fylgja rödd
skynseminnar og láta mig fá
bansett vatnið, eða eðlisávísun
sinni, og slá mig í hausinn.
Rödd skynsemirnnar sigraði.
Nú sneri björgunarmaður
minn sér að mér og svo færð-
ist allt í einu ljósgúlt bros yfir
ásjóniu hans: „Þú ert John
Palmer, er ekki svo, hrópaði
hann?
„Já, svaraði ég.
„Gleður mig að kynnast þér,
isagði hann, „nafn mitt er Henir-
ini Palermó.
„Gleður mig að kynnast þér
Henrini Palermó, sagði ég án
j>ess að finna til gleði.
„Ég er frá vesturströndinni,
San Fransiskó.
„Nújá, svaraði ég kurteis-
lega, að mér fannst, og horfði
út yfir salinn. Þetta líkt-
ist grímudansleik á geðsjúkra-
húsi.
„Eg hef sett á svið flest leik-
rit þín í San Fransiskó, fræddi
Henrini Pálermó mig um.
„Hefurðu nokkru sinni verið
á grímudanisleik á geðsjúkra-
húsi?“ spurði ég.
„Ha?
„Grímudansleik á geðsjúkra-
húsi, endurtók ég.
„Ég var að tala um leikrit-
in, sagði hann.
,,J a.
„Þú getur reitt þig á, að ég
virði þig mikið sem leikritahöf
und, hélt hann áfram.
„Takk fyrir, sagði ég, þó án
þess að finna til þakklætis.
„Þetta nýja leikrit hefur feng-
ið frábærar viðtökur.
„Jú, takk, bærilegar.
Ég var að deyja úr leiðind-
um.
„Blaðadómarnir eru stórkost
legir, hélt mannkertið áfram.
,,JÚ, takk.
Ég sá fram á miklar og lang-
varandi kválir í líki svipaðra
samtala.
„Barþjónn, kallaði ég, látið
mig hafa þessa satans blöndu,
sem þécr buðuð mér áðan.
Hann brosti ógeðfelldu brosi,
og hélt sig hafa unnið mikinn
siðferðilegan sigur á mér. Verði
honum að góðu. Hann hellti ó-
lyfjaninni saman, hristi, og
rétti mér.
,,Stollt mitt, lýsti hann yfir.
Ég tók glasið og tæmdi í ein-
um teyg.
Henrini Palermó.
„Hreint eitur, sagði ég.
„Blandaðu annan handa
mér, sagði ég við barþjóninn.
Hann brosti sælubrosi.
„Ertu með eitthvað nýtt í
smíðum, spurði Henrini Pal-
ermó?
„Nei, ég skrifa ekki framar
fyrir leikara, þeir eru heimsk-
ir og leikhúsin eru rottuhæli.
„Kannski skáldsögu, sagði
Henríni Palermó? Áður en ég
gæti svarað, var gripið um augu
mér.
„Gettu hver ég er, var draf-
að í eyra mér?
Ég vissi hver þar var, en
sagði: „Sá sem sannaði með ein
faldri algebru, að draugur
Hamlets er Shakespeare.
Hann sleppti hinu ógeðfellda
taki um höfuð mitt, hann virt-
ist emgjast sundiur og saman af
einhverri magakvöl.
Svo æpti hamn: Sama dá-
samlega hugmyndaflugið, sama
gamla rassgatið.
Ekki nógu vel lesinn til að
vita hvaðan ég stal hugmynd-
inni.
Ég renndi mér niðraf stóln-
um og hvarf í fólksmergðina.
Ég reyndi að láta sem minnst
fyrir mér fara, en samt vakti
ég óvelkomna eftirtekt.
Bæði vegna þeirrar stað-
reyndar, að ég var nú einu-
sinmi gestgjafinn, og eins af
hreinni kátínu, er því var veitt
eftirtekt, að ég var klæddur
moldskinnsbuxum og stórrós-
óttri skyrtiu.
Allir aðrir mörgæsir.
Fólk sló á axlirnar á mér,
klappaði á bakið á mér, lamdi
mig í herðarnar, og sumir slógu
eins og þeir ætluðu sér að
brjóta hvert bein í mínum
aiuima skrokki.
„Góðan dag kunningi.
„Sæll vertu gamli vinur.
„Mikið að þú lætur sjá þig.
„Þarna er gamla séníið.
Ég var tolleraður af öskr-
andi andlitum, næstum limlest-
ur.
Þetta var meiri vitfirringin.
Loks, nær dauða en lífi, féll
ég niður í stól út við glugga.
Að visu sá ekki útum hann,
vegna gufu sem sat á rúðunum.
Það gerði svosem ekkert. Mig
langaði ekkert til að horfa út.
Mig langaði að komast út.
Komast út og hlaupa. Hlaupa
þar til ég fyndi grænt hávax-
ið gras, bláan himinn eða lít-
inn læk. Þar sem ég gæti farið
úr skónum, síðan sokkunum, og
látið fæturna dingla í vatns-
skorpunni.
Þar sem blómin yxu óhrædd.
Þar sem fuglarnir þyrðu að
syngja.
Skyndilega kom Anna.
Hún virtist annars í góðu
skapi.
Hræðsluherferð, ef til vill?
„Þarna ertu elsku karlinn,
sagði hún. Næstum ástúðlega.
„Já, hér er ég.
„Og þú kannt auðvitað ekk-
ert of vél við þig?
„Nei, sannast bezt að segja,
þá líður mér mjög illa. Og þú
veizt mér liður illa í f jölmenni.
Hún tók um háls mér og
kyssti mig laust á varirnar.
„Anna, hvernig hef ég getað
orðfð gráhærður á einni
nóttu?
Hún virti fyrir sér hárið,
sagði svo: „Þetta er mjög dul-
arfullt, mjög dularfullt.
Hún hló og kyssti augu min,
hún veit hve vel mér fellur
það.
„En Anna, á einni nóttu.
„Vertu ekki að brjóta heil-
ann um það elskan. Hún kærði
sig víst kollótta.
Svo stóð hún á fætur: „Ég
verð að tala við gestina, ekki
gerir þú það.
Ég leit hana þakklátum aug-
um. Vildi raunar segja henni,
að ég elskaði hana.
En það fórst fyrir.
Ég hugsaði um hve oft ég
hafði ætlað að segja Önnu, að
ég elskaði hana. Alltaf farizt
fyrir.
Ég gekk útá svalirnar, og
setti mig niður í garðstól.
Kaillaði á þjón. Báð urn wiský
og Sóda.
Skyndilega hrökk ég við.
Djöfullinn í heitasta helvíti.
Það var hann. Ekki um að vill-
ast.
Hann hrópaði: „Elsku gamli
vinur.
Sveiattan.
„Elsku gamla séní.
„Sveiattan, hrópaði ég.
„Þarna felur þú þig, sagði
hann, ég reyndi að loka augum
og eyrum.
„Lætur okkur standa á önd-
inni tímunum saman, hélt
hann áfram, „bíða I ofvæni eft-
ir snillingnum. Laumast svo
hingað út.
Þennan mann hata ég, hugs-
aði ég. Annað hvort er hann
blindur eða rotta. Ein rotta af
þúsund. Sýklaberar. Nagandi,
nagandi. Kjöt og safa þeirra,
sem eitthvað hafa til brunns að
bera.
„Þú hefur aldrei litið betur
út, gamli snillingur, ertu enn
að punda niður spekinni?
Þessari rottu tókst að ná í
frumsýningarréttinn á leikrit-
um mínum.
Tíu ár æfi minniar að helvíti,
jafnmörg verk að rústum.
Samnefnari hins versta í
rottupollum: nagdýnsháttur, sér
plægni, hæfileikaleysis, og ó-
endanlegrar óskammfeilni.
Hve ég hugsa rökrétt.
Það var Anna. Jú, það var
hún. Asni var ég að segjahenni
það ekki. Kannski seinna. Anna
bjargaði mér. Annars hefðu
götusópararnir fundið beinin
úr mér í göturæsinu.
Ég opnaði augun, og skymdi-
lega sá ég stóra stríhærða
rottu standa með langan s'lím-
ugan hala fyrir traman mig.
Hún var dálítið kindarleg og
sagði: „Jæja gamli vinur, gam-
an að sjá þig.
Mér flaug í hug: Hvernig hef
ur hún komizt inn. Ekki boðin.
„Jæja, mér skilst á öllu, að
lánið leiki við þig, saigði hún.
„Þú ert rotta? saigði ég dá-
lítið undrandi.
Ég hafði skyndilega misst
stjórn á tungu minni: „Þar að
auki er ég alls ekki gamall,
þrátt fyrir þau ár sem þér tókst
að naga burtu, og gráu hárin.
Ég uppgötvaði mér til skelf-
ingar, að ég öskraði að honum.
Ég stóð við hlið sjálfs mín,
reyndi að bæla niður sjóðandi
reiðina, sem ég sá í afmynd-
uðu andliti míniu.
„Fjandi ertu reiður, sagði ég
við sjálfan mig, „að reiðast er
ekki samkvæmt meginreglun-
um.
Ég reyndi að þatgiga niðrí
reiða helmingi mínum, en hann
öskraði: „Hlæðu fífl, hlæðu
rotta: þó ég sé gráhærður, þá
tókst þér aldrei að ræna mig
anda mínum.
Ég stóð og hlustaði á orðin
streyma af vörum mér.
Rottan horfði á hár mitt og
skellihló. „Gamli spaugfugl.
Nú hafði safnazt múgur og
margmenni umhverfis okkur.
Rottan opniaði langan skolt-
inn og hrópaði: „Nú hefur John
Palmer grátt hár.
Fólkið hló.
Mér flaug í hug: Fólk í fjöl-
leikahúsi. Trúðarnir komaskeilf
ingu lostnir inná sviðið.
Hrópa: Eldur. Eldur.
Og fólkið hlær.
Hátt. Innilega. óstöðvandi.
Og enn hrópa trúðarnir: Hús-
ið brennur, bjargi sér hver sem
getur.
En hróp þeirra drukkna í
hlátrum fóltosins: húsið brenn-
ur með mús og manni. Ég horfi
á sjálfan mig, á afskræmt and-
'lit sjálfs mín.
Ég var orðinn trúður: ég
hrópaði:
„Ég ætlaði að bjarga öllum
út, út.
Ég hafði meðaumkvun með
orðum minurn, sem druibknuðu
í hlátrinum.
Hefur það ekki ávallt verið
þannig?
Hæ, trúðar og kolakálfar.
Ávallt beðið ósigur. Hvers-
vegna stendur hjólið ekki. Þú
átt að geta staðið.
Blómin? Nei, ég vissi á þessu
augnabliki að allt var til einsk-
is. ^
Ég mundi farast í hafi hlát-
urs, útsævum 'læstra sálna.
í rottupolli.
Ég sneri mér að rottunni,
sem var orðin ennþá feitari:
einsog svínið hans Orwells. Ég
heyrði sjálfan mig segja: „Ég
hata þig. Ekkert getur bjarg-
að þér, þú munt brenna inni.
Og rottan stökk upp og hróp
aði:
„Heyrðuð þig. Snillingurinn
talaði. Takið eftir orðum hans.
„Nei, nei, hrópaði ég, og
reyndi árangurslaust að yfir
gnæfa hláturinn.
„Ég ætlaði að bjarga ykk-
ur, því ég vildi ekki að _þið
brynnuð inni, hrópaði ég. Ólg-
andi hlátur fór um fjölleika-
húsið.
Ég horfði á sjálfan mig setja
annan fótinn út fyrir handriðið.
Ég var undrandi.
Ég heyrði mig segja: „Fugl-
arnir, blómin, vatnið hjálpi
ykkur, ef þið eigið það skil-
ið.
Síðan lét ég mig detta.
—
ERLENDAR
BÆKUR
________________________/
F. O. Matthiesen: American Rena-
issance. Art and Expression in
the Age of Emerson and Whit-
man. Oxford University Press
Paperback, 1968.
Bók þesi kom fyrst út árið 1941,
en höfundur hennar, sem nú er lát-
inn, var prófesor í sögu og bók-
menntum viö Harvard háskóla í
Bandarikjunum. Þetta er yfirgrips-
mikið rit um verk fimm amerískra
stórskálda síðustu aldar, Emer-
sons, Thoreaus, Hawthornes, Mel-
villes og Whitmans, um skoðanir
þeirra á eðli og hlutverki bók-
mennta og könnun á því hvemig
þeim sjálfum tókst að færa þessar
skoðanir sínar í tistrænt form.
Áherzla er lögð á þau verk, sem
til urðu á fimm ára tímabili, árun-
um 1850—55, en á þessum tíma
skrifaði hver þessara höfunda stór-
verk, sem gerir timabilið einstætt
í sögu amerískra bókmennta,
Matthiessen telur að með ræki-
leari listrænni könnun þessara
verka, sé hægt að varpa Ijósi á
sögulegar forsendur slíks endur-
reisnartímabils og áhrif þess á
seinni tima bókmenntir.
Útgefandi: Hrf. Ár\*akur, He>itjavik.
FrRn-.kv.stj.: Harakiur Sveinsson.
Ritstjórar: Sigurður Bjamascn frá Vigur.
Matthías Johannessen.
Fyjólfur Konráð Jónsson.
Ritstj.fltr.: Clsli Sigurtti'ion.
Auglýsingar: Ámi Garðar Kristinsson.
Bítstjórn: Aðalstræti 6. Simi 1D1C3.
4. maí 1969
LESBÓK MORGUNBLAÐSINS 15