Lesbók Morgunblaðsins - 04.05.1969, Blaðsíða 12

Cullfossferö
Framh. af bls. 7
Nú dró að lokum ævintýris-
íns og það fækkaði skíðaland-
inu, ríki mannanna á fjöllum.
Sporin hvíldu í snjónum og
arfur átakanna var útitek-
ið fólk að snúa sér aftur að
verkefnum hverdagslífsins.
Gullfoss kvaddi ísafjörð í
glampandi sólskini með hressa
og reifa farþega sem voru á-
nægðir eftir skemmtilega inni-
og útiveru. Ferðin þótti ein-
róma hafa tekizt með miklum
ágætum og ferðalangarnir
ræddu um það sín á milli að
vonandi heilsaði fsafjarð-
arkaupstaður með glampandi
sól, þegar Gullfoss leggðist að
bryggju um næstu páska, og
ný spor yrðu stigin til fjalla
og ný spor heillandi minninga
grópuðust í hugann.
Það var ekki kagað fram í
kalda röst þetta kvöld. Gull-
foss sigldi knálega út dalina
fulla af sjó og undiraldan vagg
aði skipi og fólki mjúklega.
Lagið var tekið af fullum krafti
og gítarar slegnir. Fólkið rugg-
aði sér í takt við þýðan dans
öldunar fram á rauða nótt.
Degi var heilsað í Reykja-
vík með árbít um borð og síð-
an kvaddist fólk og hugsaði til
næstu páska. Við kvöddum
Reykjavík í rigningu og heils-
uðum henni aftur í úðaslæðu
morgunsins þar sem smáir rign-
ingardropar dönsuðu í pollum
á bryggjunni, en það var nýr
glampi í augum ferðalanganna.
Glampi útiveru til fjalla og á
sjó, glampi góðra minninga um
veí heppnaða ferð með náung-
anum, glampi ævintýra frá
fjöru til fjalls.
Fornar dyggÖir
Framh. atf bls. 4
Og ókind þessa efa reyndist
honum svo fylgisvök meinvætt,
að þrátt fyrir marga og mikla
sigra hans á löngum starfsdegi,
bjó hún ævinlega með honum
undir niðri og settist ávallt að
honum og glápti á hann ógn-
þrungnium glámsau’gum, þegar
bækur hans sættu hörðum og
meinlegum dómum.
Á skólaárum sínum á Möðru
völlum skrifaði hann Benedikt
frá Auðnum bréf, þar sem hann
í fyllsta trúnaði fjallar um ó-
kind efans og um vangetu sína
til skáldskapar, og er þetta ljóst
vitni um traust hans á Bene-
dikt sem vini og ráðunaut,
— og ári síðar segir hann svo,
þá er hann skrifar þessum mikla
áhrifamanni: „Ekkert er mér nú
ríkara í huga en viðskipti og
úrslit viðskipta Guðjohnsens"
og hefur sem sé fyl'lstu sam-
stöðu méð loringjum hinnar fé-
lagslegu og bókmenntalegu sókn
ar í heimahögunum. Áhrif henn
ar og áróðursbókmennta í anda
raunsæisstefnunnar eru og auð
sæ á sumum hinum fyrstu grein
um hans, einkum hinum óvægi-
legu ádeilum á kirkju og aft-
urhaldklerka, og sögurnar í
Eini eru skrifaðar í sama anda
Þá hygg ég, að djarfmælgin og
hvatvísin, sem kom fram í sum
um hinum fyrstu ritgerðum hans
og greinum, hafi að nokkru ver
ið ávöxtur áhrifa þessarar stefnu
og fylgjenda hennar á öra lund
hans og ærinn skaphita. En
brátt hefur hann tekið að lesa
eitthvað af þeim bókmenntum
á Norðurlandamálum, sem tóku
við, þegar mörg hinna eldri
skálda höfðu fengið leiða
á þjóðtfélagslegum áróðurs-
bókmenntum og svo til
öll hin yngri höiluðust
að persónulegu etfnisvali
og meira og minna táknrænni
eða allt að því rómantízkri túlk
un efnisins. Um áhrif frá slík-
um bókmenntum vitnar sitthvað
af þeim skáldskap í óbundnu
máli, sem Guðmundur birti í
blöðum og tímaritum á árunum
frá 1895—1900. Lestur þessara
bókmennta hefur orðið honum
til varanlegra heilla, því að
hann hefur örvað hann til að
leggja rækt við glófagurt mál
og myndauðgi í stíl, sem hvort
tveggja hefur verið honum eðlis
lægt. í Ólöfu í Asi gætir á-
hrifa raunsæisstefnunnar um
efnisval og að nokkru í með-
ferð efnisins og niðurstöðum,
en það líkingamál, sem Guð-
mundur lætur sögukonuna tala,
á rætur sínar að rekja til þeirra
stefna og strauma í bókmennt-
um Norðurlanda, sem við tóku
á níunda tug 19. aldar, — og
einmitt þessi tvískinnungur mun
hafa verið orsök þess, að sag-
an varð ekki eins heilsteypt
og áhrifarík og efni stóðu til.
En Guðmundi hatfði þó tekizt
fyrir aldamót — einmitt í beztu
kvæðunum í Úr heimahögum —
að móta þann sérstæða og hon
um sanneðlilega samruna fyllsta
raunsæis og þjóðlegrar róman-
tíkur, sem einkenndi allt það
veigamesta og varanlegasta sem
hann samdi og orkti um ævina,
og féllust í faðma til þessarar
mótunar kynni hans atf erlend-
um bókmenntum og hin djúpa
innlifun hans allt frá bemsku
í anda íslenzkra fornbókmennta
og orðfæri þeirra og meistara
Jóns. Og honum hafði og lán-
azt annað. Það var að ná því
marki, sem hafði einkum verið
honum ríkt í huga, að loknum
lestri bókar, sem ólafía Jó-
hannsdóttir seindi honum, Listin
og siðgæðið, eftir nonska rit-
höfundinn Christen Collin, pró-
fessor í evrópskum bókmennt-
um í Osló, — að sameina í
skáldskap sínum ærið oft lítt
sátta þrenningu: Maningildi, lífs
gildi og liistgildi; í skritfum og
fyrirlestrum hafði hann fært að
því rök, að þetta þrennt ein-
kenndi allt það veigamesta ís-
lenzkra fornbókmennta óræk-
ur vitnisburður þessa ham-
ingjusamlega árangurs hans í
leit að formi og viðhorfum, sem
væru í sem fyllstu samræmi við
eðli hans, skapgerð og mótun og
íslenzkar menningar- og mann-
dómserfðir, hæfileika hans og
hugstæðust viðfangsefni, kom
fyrst þannig í Ijós, að ekki
þurfti um að efast í Tólf sögum,
sem út komu 1915, þegar höf-
undurinn var rúmlega hálf-
fimmtugur, og hafði þá hand-
ritið beðið útgefanda í fimm
ár! ... Skáldbóndim á Sandi
hafði átt sér marga góða vini
og forsvarsmenn, svo sem
skáldin Þorsteinn Erlingsson,
Matthías Jochumsson, Þorstein
Gíslason, Stephan G. Stephans
son og Hannes Hafstein — og
af öðrum má ekki sízt nefna
þá dr. Valtý Guðmondsson og
dr. Guðmund Finnbogason, sem
reyndist Guðmundi Friðjóns-
synii einhver hinn tryggasti og
öruggasti dáandi og vinur — á
hverju sem gekk um skrif hans
og vinsældir, — en nú var það
hinn hálfþrítugi Sigurður Nor-
dal, sem sló fyrstur manna til
hljóðs fyrir hinni nýju bók
Guðmundar Friðjónssonar og
sýndi æ síðan, að hanin kunni
manna bezt að meta ritsnilli
hans og skáldskap.
En þegar hér var komið
hafði dregið mjög til sundur-
þykkis með Guðmundi og Bene-
dikt á Auðnum og öðrum þeim
forkólfum þingeyskrar sóknar
í félagsmálum og bókmenntum,
sem Benedikt öðrum fremur
mótaði stefnu og sóknarhætti
og allur þorri manira í hérað-
inu léði lið sitt. Meðan Guð-
mundur fylgdi enn hinni gömlu
kempu, Benedikt Sveinssyni,
hafði Benedikt á Auðnum kom
izt á þá skoðun, að undir for-
ustu nafna hans mundi allt
hjakka í sama farinu í sjálf-
stæðismólinu, og hann taldi, að
nauðsynlegt væri að marka
fasta og samræmda sókn í inn-
anlandsmálum í anda samvinnu
stefnunnar, og þá er Guðmund-
ur gerðist Valtýingur, þótti
Benedikt skörin færast upp í
bekkinn, taldi valtýskuna und
ansláttairpólitík og dr. Valtý
þjóðernis'lausastan allra íslend
inga og undansláttarmann einn-
ig í innanlandsmálum. Þeim
Guðmundi kom heldur ekki á-
samt um það heiltæka gildi
samvinnustefnunnar, sem Bene
dikt og aðrir fremstu menn
hennar héldu fram. Og þó að
Guðmundur kæmist á þá skoð-
un, að skáld og rithöfundar
ættu að taka tillit til lífsgild-
is í skáldskap, leit hann svo
á, að samt yrði list-
gildið að skipa þar æðstan
sess, og hjá íslenzkum skáld-
um ættu þjóðlegar erfðir máls
og menningar að vera í heiðri
hafðar, en Benedikt lagði að-
aláherzlu á samtíðarlegt áróð-
ursgildi í þágu nýrra viðhorfa.
Um þessi mál deildi Guðmund-
ur hart á fuinöum og öðnum
mannamótum heima í hér-
aði, og í brýnur sló með þeim
Benedikt um verzlunarmál og
stjórnmá'l í Bjarka og Stefni,
blöðum sem þá voru gefin út
á Seyðisfirði og Akureyri. Síð-
ar lentu þeir — að valtýsk-
unni dauðri — sinn í hvorum
flokki, unz uppkastið kom til
sögunnar, og loks skildu leið-
ir þeirra í stjórnmálum, þá er
Guðmundur tók ekki sömu af-
stöðu og flestir Þingeyingar,
þegar hin nýja flokkaskipting
kom til sögunnar 1916.
Andstaða Guðmundar við
stefnu Benedikts á Auðnum og
annarra mikilsvirtra foringja
Suður-Þingeyinga tók sem sé,
þegar fram í sótti, til flestra
þeirra má'la, sem þeir hylltu,
og olli það honum vanþokka
mikils meirihluta héraðsbúa,
enda var hann harðskeyttur og
óvæginn ó fundum og öðrum
mannamótum, þar sem þessi mál
bar á góma. Bitnaði þessi van-
þokki einnig á skáldskap hans,
en órækast vitni um það er sú
staðreynd, að jafnvel þótt
sýslunefnd fyrir forgöngu
Steingríms sýslumanns, sem
hafði nokkra sérstöðu um við-
horfið til skáldskapar Guð-
mundar og persónuleika, væri
kosinn í stjórn sýslubóka-
safnsins á Húsavík, fékk hinn
stórráði og markvissi bóka-
vörður því ráðið, að bækur
Guðmundar voru ekki keypt-
ar handa safninu! Hins vegar
er auðsætt á skrifum Guðmund
ar um þingeysk skáld og hag-
yrðinga, að hann lét þá ekki
gjalda þess mismunar, sem var
á skoðunum hans og þeirra í fé
lagsmálum og stjórnmálum . ..
En þegar hann skrifaði sama
haustið og hann var sjötugur
greinina Fallnir frumherjar, lét
hann þar orð falla, sem sýna
furðuvel, svo fá sem þau eru,
kjarna sundurþykkis hans í
bókmenntum og félagsmálum
við þorra héraðsbúa. Hann get-
ur mjög lofsamlega Benedikts
á Auðnum, en segir þó: „Bók-
hneigð Benedikts snerist mest
öl'l að útlendum efnum, félags-
málafræði og skáldsagnagerð.
En hann var ekki fróður um
íslenzkar bækur að sama
skapi“. Og ennfremur í lok
þessa kafla greinarinnar:
„Benedikt blótaði engin goð
—- nema Henry George og Karl
Marx, var róttækur jafnaðar-
maður eða kommúnisti langa
hríð, en varð að lokum and-
vígur þeim eða vopnaburði
þeirra, þegar hann sá, hvaða
mann þeir höfðu að geyma.“
Guðmuindur getur þarna mjög
lofsamlega Jóns í Múla, sem
hann kveður hafa mest manna
örvað sig ungan til skáldskap-
ariðkana, og þar segir svo:
„Jón í Mú'la var kaupfélags-
maður, en eigi þó á þann hátt,
að gera vildi þann félagsskap
að trúarbrögðum . . . “ Ekki
mundi neinn þurfa að undrast
þann biturleik, sem felst í þess-
um þrennum stuttorðu ummæl
um, því að skrýtinn maður
væri það, sem gæti ekki getið
sér nærri um, hve þungbært
þa'ð hetfur verið Guðmundi, að
svo rík væri óvildin í hans
garð í ættbyggð hans og heima-
högum, að ekki væru einu
siruni bækur hans þess virtar,
að hið þjóðkunna bókasafn á
Húsavík eignaðist þær. Og
mjög varð ég hissa, þegar ég
varð þess vís, þá búsettur á
Seyðisfirði, að Guðmundi Frið-
jónssyni hafði komið mjög á
óvart, á ferð sinni um Austur-
land, að margt bænda kom og
þakkaði honum hjartanlega
fyrir lýsingar hans á lífi og
lífsbaráttiu íslenzkrar bænda-
stéttar. Margt flaug mér þá í
hug, sem í mér festist og skaut
oftar en einu sinni upp hjó
mér, þegar ég var að skrifa um
hina rússnesku mýlingu ritihöf-
unda og þær refsinigar, sem
þeir áttu yfir höfði sér — jafn
vel fyrir að vera h'lutlausir í
bókum sínum eða láta alls ekki
til sín heyra, — og þá einnig,
þegar ég varð óvægilegast að
gjalda baráttu minnar fyrir
viðurkenoingu þess, að sízt
sæti á ritíhöfunndum að fylkja
sér undir merki þeirra böðla,
sem létu það sæta margra ára
eða jafnvel ævilangri þrælk-
unarvinnu, — já meira að segja
lífláti, að skáld og rithöfund-
ar segðu það, sem þeim byggi í
brjósti og ekki væri hinum alls
ráðandi böðlum þóknanlegt:...
Annars átti Guðmundur ýmsa
hollvini í héraðinu, sem mátu
bæði mannkosti hans og skáld-
skap að verðleikum, og einnig
á Akureyri, þar sem hann kom
alloft, og má þar nefna fyrst
og fremst Stefán skótameistara,
sem tók trygigð við Guðmiund
þegar á Möðruvöllum, og þjóð-
skáldið Matthías Jochumsson.
Meira en furðulegt má það
virðast, ekkl slzt þegar mlnnzt
er þeirrar ókindar, sem Guð-
mundur sjálfur kallaði „djöful
efans“, og hinna ærið erfiðu
skilyrða hans til að leggja
stund á ritstörf og skáldskap,
að hinar óvægilegu áráisir frá
utanhéraðsmönnum fyrr og síð-
ar — og í ofanálag hinn ó-
hugnanlegi andblástur og
hundsun í heimahögum skyldu
hvorki megna að drepa í dróma
áhuga hans á menningamálum,
þjóðmálum og framvindunni í
umheiminum né stýfa vængi
hans sem skálds. Út af undr-
un minni yfir ’því datt mér í
hug, að ég hafði í einni af rit-
gerðum hans séð skírskotun til
frásagnar í Fóstbræðrasögu,
sem ég hef góðar heimildir fyr-
ir, að Guðmundur dóði mjög —
að minnsta kosti á unglings-
árum sínum. f ritgerðinni seg-
ir svo:
„Oss rennur kalt vatn milli
skinns og hörunds, þegar vér
lesum söguna af Þormóði Kol-
brúmarskáldi, þegar hann lá í
flæðiskeri undir þarabrúki
og húskarlar Þórdísar á Löngu
mýri stömguðu hann spjótsodd
um, en skip hans sneri upp
kili á fi.rðinum."
Kynni ekki þessari frásögn
stundum að hafa skotið upp í
huga skáldsins á Sandi, þegar
harðast og óvægilegast var að
honum sótt — honum fund-
izt hann stangaður spjótsodd-
um og skáldskaparfley hans
snúa upp kili? En svo sem
honum mundi hafa verið í
brjóst borin sízt minni við-
kvæmni en hinu stunduim sveim
huga Kolbrúnarskáldi, kynni
honum að hafa verið í lund
lagið eitthvað þeirrar miklu
vígreifni Þorgeirs Hávars-
sionar, sem hon.uim 'hefir lönguim
verið lögð ti'l lasts, en hjá Guð-
mundi kynni að hafa dugað
betur til að draga úr sviða
sáranna en flestir mundu gera
sér í hugarlund, sem sjaldan
eða aldrei hafa staðið í svip-
uðum sporum og hann marg-
oft á ævinni.
En þrátt fyriir öll hans ör
og sár og þrátt fyrir það, þótt
honum hafi ef til vill stund-
um virzt skeið skáldgáfu sinn-
ar og orðkjmngi reka á hvolfi
fyrir bylvindum úlfúðar og
brotsjóum meinfýsi, eru í Rit-
safni hans hálft ainnað hundr-
að ræður, fyrirlestrar, ritgerð-
ir og greinar, margt af þessu
mjög skemmti'legt og forvitni-
legt og mun þykja því merki-
legri menningarsöguleg heim-
ild sem lengur líður. Einnig
um 500 kvæði mörg kjörgrip-
ir að orðfæri, líkingaauði og
skáldlegu flugi — og sum að
skaphita og jafnvol eldlegum
móði. Þá eir þar og hin sér-
stæða og umdeilda skáldsaga,
Ólöf í Asi og 86 ævintýri,
dæmisögur, skáld'lega formað-
ar frásagnir og smásögur, sem
ýmsar þóttu raunar ekki sett-
lega formaðar, en eiga það all-
ar sammerkt, að þær eru ein-
stæðar að orðfæri og orðsnilli
og lýsa betur en flestar sögiux
annarra höfunda þreki og
þrautum íslenzkra einyrkja og
húsfreyja þeirra, — og mótun
þessa fólks af þrotlausri bar-
áttu, án vonar um úrbætur og
við ævilangt öryggisleysi. Sum
ar af sögunum eru og hin hag-
legasta listasmíð, og þar er
mörg sönn og eftirminnileg per
sóna, sumt ærið kynlegir kvist
ir ...
12 LESBÓK MORGUNBLAÐSINS
4. maí 1969