Lesbók Morgunblaðsins - 23.07.1978, Blaðsíða 5

ÞJÓÐFRÆÐI
í Beinabrekku á Kili, bar sem
Reynisstaðarbræður urðu úti meö
fjársafn sitt og til skamms tíma
hefur mátt sjá Þar veðruð bein af
fénu.
Björn Egilsson
frö Sveinsstööum
BEIN
Varla hefði Gísli komist svo að orði í
Ijóöi sínu ef beinin hefðu fundist í
hraungjótu.
Séra Halldór Jónsson jarðsöng beinin
og flutti ræðu, sem prentuð er meö
Staðarmannaþætti í Skagfirskum fræðum
6. b.
Yfirskrift ræöunnar er þessi:
„Ræða
frumflutt aö Reynistaö 11. nóvember 1846
af síra Halldóri Jónssyni presti í Glaumbæ
yfir beinum þeim, er meint var, aö væru
af þeim svonefndu Staðarbræörum."
í ræðunni er þessi setning: „Já , þeir eru
heim komnir, Bjarni og Einar, — vér vitum
ekki betur en það séu þeirra bein, sem
þessi kista geymir."
Samkvæmt framanskrifuðu var það
ekki efalaust, aö beinin í kistunni væru af
Staðarbræörum.
Fyrir nokkrum árum voru mikil blaða-
skrif um afdrif Reynistaðabræðra. í þeim
blaðaskrifum komu fram hinar furðuleg-
ustu ályktanir, svo sem, að Reynistaða-
REYNISTAÐABRÆÐRA
Á fyrri öldum var fjölfarin leið um
Kjalveg milli Norður og Suðurlands, aö
taliö er. Frá upphafi ferða um Kjalveg er
sagt í Landnámabók.
Þegar Eiríkur í Goödölum frétti um
landaleit Hrosskells er nam írafells lönd öll
og Vékells ins hamramma á Mælifelli, vildi
hann kanna landiö lengra suður. Um þetta
segir orörétt í Landnámu:
„En er þetta spuröi Eiríkur í Goðdölum,
sendi hann þræl sinn suðr á fjöll, er hét
Rönguðr. Fór hann enn í landaleitan.
Hann kom suör til Blöndukvísla ok fór þá
upp með þeiri á, er fellr fyrir vestan
Húnverjadal ok vestr á hraunit milli
Reykjavalla og Kjalar ok kom þar á
mannsspor ok skildi, at þau lágu sunnan
at. Hann hlóö þar vöröu þá, er nú heitir
Rangaöarvarða.
Þaöan fór hann aftr, ok gaf Elríkr
honum frelsi fyrir ferð sína, ok þaöan af
tókust feröir um fjallit milli Sunnlendinga-
fjóröungs ok Norölendinga."
Mörg örnefni á Kjalvegi, sem nefnd eru
í fornum skjölum eru nú týnd, svo sem:
Rangaðarvarða, Reykjavellir, Húnverja-
dalur, Grúfufell, Grúfumelar eða Grúfu-
fellsmelar. í árbók Feröafélags íslands
1971 um Kjalveg hinn forna kemst
Hallgrímur Jónasson svo aö orði.
„Að vísu veit nú enginn, hvar Grúfumel-
ar eru, en flestir kunnugir telja þá
einhversstaðar á melunum milli Rjúpna-
fells og Dúfunefsfells."
Fróðir menn telja, að feröir um Kjalveg
hafi lagst niöur að mestu, eftir aö
Reynistaðarmenn urðu úti í Kjalhrauni
áriö 1780, um hundrað ára skeiö. Það er
engin furða þó örnefni týnist á hundrað
ára tímabili og eða önnur komi í staðinn.
Maður er nefndur Jóhann Magnússon.
Hann á nú heima á Varmalæk í Lýtings-
staðahreþþi, kominn til aldurs, fæddur
1892. Jóhann er vel ern og minnugur, þó
aldur sé orðinn hár. Hann er fæddur og
alinn upp í Gilhaga í sömu sveit, hjá
foreldrum sínum, Magnúsi Jónssyni og
Helgu Indriðadóttur. Þar var líka móðurafi
Jóhanns Indriði Árnason fæddur 1831,
bóndi í Ölduhrygg, írafelli og síðast í
Gilhaga. Indriði var maður skrumlaus, trúr
yfir öllu, sem honum var trúað fyrir og átti
traust samtíðarmanna. Hann var hrepp-
stjóri 1870 til 1874 og síðar oddviti oftar
en einu sinni. Magnús í Gilhaga var vanur
fjallaferðum og víöa kunnugur. Það er
taliö að hann hafi veriö í síöustu
skreiðarferð, sem farin var úr Skagafirði,
vestan yfir Stórasand 1888. Indriði
Árnason var kunnugur á Kjalvegi. Hann
var einn af þeim, sem sóttu hunda suður
á land og fóru Kjalveg, veturinn 1856. Þeir
Magnús og Indriöi voru ráðnir til þess
meö Daníel Bruun, laust fyrir síðustu
aldamót,. að merkja fyrir vöröum á
Kjalvegi suöur að Kjalfelli. Indriði vann við
þaö með öörum manni, aö bera saman
grjótiö í vörðurnar og var þá kominn hátt
á sjötugsaldur.
Fyrir skömmu ræddi ég viö Jóhann
Magnússon á Varmalæk. Hann sagöi svo
frá að hann hefði oft heyrt föður sinn og
afa ræða um, að þaö hefðu ekki veriö bein
Reynistaðarbræðra, sem jörðuð voru á
Reynistað 1846. Indriði Árnason var þá 15
ára gamall og Jóhann man vel afa sinn,
því hann var 18 ára gamall þegar Indriöi
dó árið 1910.
Um beinamáliö haföi veriö mikið rætt í
sveitinni og það dró enginn í efa aö lík
þeirra bræöra hefðu verið í tjaldinu þegar
þaö fannst, en síðar verið flutt þaðan.
í vestur frá Húnavöllum í norðvestur-
jaðri Kjalhrauns er dálítið fell eða mel-
bunga er Stélbrattur heitir. Suður frá
Stélbratt eru sléttir melar meö vestur
jaörinum á hrauninu og þaö sagöi Indriði
Árnason aö væru Grúfumelar og þar
hefðu meint bein Staöarbræðra fundist.
Það munu vera 15 km. frá Hveravöllum
suður aö Kjalfelli og frá Beinahól
norðvestur yfir Kjalhraun er sennilega alt
að 10 km. Þaö er óhugsandi með öllu, að
lík Reynistaðarbræöra hafi verið flutt svo
langa leiö, enda nógar sprungur og gjótur
í hrauninu umhverfis Beinahól til þess að
hylja tvö lík og þó fleiri væru og þess
vegna gætu bein Staöarbræöra verið
ófundin.
í Staöarmannaþætti Gísla Konráðsson-
ar er frásögn á þessa leið:
Þaö spurðist að sunnan, að grasakonur
hefðu fundið bein Staðarbræðra og leiö
svo tíminn, hve lengi er ekki vitaö. En á
meðan tíminn leiö, var þaö að Brynjólfur
Brynjólfsson í Bjarnastaöahlíð fann beinin
í grasaleit á grjótmel einum ei allskammt
frá tjaldstað Staðarmanna; því sagt er að
aurmál sjáist hans enn, bæði grjótvaröi og
bein. Hellur og grjót nokkurt var ofar á
beinunum, þó sum væri uppblásin; setti
Brynjólfur þar merki upp og gat þessa.
Þá bjó að Sveinsstöðum í Tungusveit
Jóhannes bóndi Jónsson frá Balaskarði.
Hann lét þau Einar umboösmann og
Ragnheiöi konu hans vita um beinafund-
inn er þá voru farin að búa á Reynistað
og bauðst að sækja þau. Þau tóku því vel;
en sagt er þau bæðu hann fyrst hljótt meö
fara. Jóhannes reið síðan á fjöllin og fann
beinin að tilvísun Brynjólfs. Flutti hann
þau í skinnbelgjum norður til Staðar;
vantaði sumt af þeim smærstu. Þau Einar
sendu síðan eftir Jósep lækni Skaptasyni
OFUNDIN?
vestur til Hnausa. Kom hann til aö skoða
beinin, og taldi þau af manni um
tvítugsaldur og unglingi. Þóttust menn þá
víst vita, að vera mundu bein Staðar-
bræðra.
Til er önnur heimild um álit Jóseps
læknis. Það er dagbók Nikulásar Magnús-
sonar hreppstjóra á Halldórsstöðum.
Hann var systursonur Reynistaöabræöra.
Þar er skrifað, að læknirinn hafi álitið
beinin vera af 14 ára og 11 ára unglingi
og barni.
Hannes Pétursson skáld og fræðimaður
hefur rannsakað þaö aö Bjarni Halldórs-
son var ekki innritaður í Hólaskóla eins og
sagt er í þætti Staöarmanna og af því
mætti draga þá ályktun, aö hann hafi
verið einhverjum árum yngri, en hann var
sagður.
Það er athyglisvert, að það voru
grasakonur að sunnan er fundu beinin
fyrst og svo Brynjólfur er mun hafa vérið
fararstjóri grasafólks, þá þrítugur að aldri.
Fjallagrös sem vaxa í Kjalhrauni sjálfu eru
ekki fyrsta flokks. Það eru smágerð grös,
sem kölluð er Kræða. Kræða var að vísu
tínd, en reynt aö passa að hún blandaöist
ekki saman við grös sem stærri voru. í
Tjarnardölum er hins vegar afbragös gott
grasaland og þar voru grösin svo stór aö
þau voru kölluö Skæðagrös og þangaö
var farið til grasa um langa vegu að
norðan og sunnan.
Tjarnardalir eru skammt frá norövestur-
jaðri Kjalhrauns, þar sem meint bein
Staðarbræðra fundust. Jóhannes Jóns-
son sótti beinin að tilvísun Brynjólfs og
hefur fundið þau eftir örnefnum, sem þá
voru þekkt og notuð. í sambandi við þetta
má benda á, að þeir Jóhannes og
Brynjólfur áttu báðir heima í sömu
kirkjusókn og Indriöi Árnason og Brynjólf-
ur bóndi í Bjarnastaðahlið og
Fremri-Svartárdal fram yfir 1870.
Beinin fundust „á grjótmel einum, ei
allskammt frá tjaldstað Staðarmanna".
Þetta er næsta óljós staðarákvörðun.
Gísli Konráðsson kvað eftir Reynistað-
arbræður og flutti við jarðarförina. Eitt
erindiö í kvæði Gísla er þannig:
„Eftir sextíu ár og sex
yfir þeim jaröar haddur vex.
Dárlegt var þeirra að dylja hel,
dysjaðir fyrri á eyöi-mel.“
bræður hafi drukknað í Hvítá, aö þeir
bræöur hafi aö vísu verið í tjaldinu, en
dáið fyrr og þeir, sem lengur lifðu hafi flutt
lík þeirra burt og í þriðja lagi, að ekki sé
hægt að taka mark á réttarhöldum á 18.
öld.
í þinghöldum í líkamáli -Staðarmanna
var það sannað, að lík Bjarna var í tjaldinu
þegar það fannst fyrst, en ekki taliö
örugglega sannaö, aö lík Einars litla hafi
verið þar líka.
Þeir voru fjórir saman er fyrst fundu
tjald Staðarmanna: Tómas Jónsson á
Flugumýri, Þórður Jakobsson og Dagur
Grímsson frá Hólastað.
Eftir þingbókum Hegranesþings eru
eftirfarandi vitnaleiðslur:
„Sjöunda vitni Tómás Jónsson innkall-
að: 1. Hvar funduð þér lík manna
klausturhaldara Vídalíns? Svar: í Kjal-
hrauni sunnan undir einni stórri borg fyrir
vestan veginn. 2. Hvaö mörg lík sáuð þér
þá undir tjaldinu? Svar: Þrjú. 3. Voru þar
lík beggja sona klausturhaldarans, Bjarna
og Einars? Svar: Bjarna var þar til vissu,
en um Einar veit hann ekki annað en að
lítil hönd hafi staðið uþþ við lík Bjarna,
sem hann meinar veriö hafa Einars. 6.
Vantaði ekkert undan tjaldinu eöur út frá
því, þegar þér kæmuð aftur að sækja
líkin? Svar: Lík Bjarna og þá litlu hönd,
sem hann áður á þreifaöi.“
„Ellefta vitnið Dagur Grímsson innkall-
að. Svarar til Nr. 1: í Kjalhrauni. Til Nr.
2: Þrjú. Til Nr. 3: Annað var þar, nefnil.
Bjarna, en um hitt vissi hann ekki annað
en að Tómás sagði að breiöa ofan á
höndina."
Þaö er ekki undarlegt þó Runólfur
Jakobsson og Þóröur Símonarson sæu
ekki hina litlu hönd, þegar Tómás var
búinn að láta Dag Grímsson breiða ofan
á hana. Og það var ekki aðeins aö Tómás
sæi höndina, heldur þreifaði hann á henni.
Ég tel vitnaleiðslur og svardaga fyrir
rétti, miklu óábyggilegri í gær og fyrradag,
en á 18. öld, vegna þess að samkvæmt
kenningu þeirrar tíðar, gein opið helvíti við
þeim sem unnu ranga eiöa, en nú á tímum
trúir varla nokkur maður á eilífa útskúfun,
því ef sú kenning væri rétt, hlyti Guð aö
vera vondur og það er miklu notalegri
tilfinning að hugsa sér hann góðan.
12. mars 1978
Björn Egilsson
©