Lesbók Morgunblaðsins - 07.03.1981, Blaðsíða 6

I
Það er mikill siður nú á tímum aö
býsnast yfir því hvað ýmsir þættir
þjóðlífsins séu orðnir flatneskjulegir og
sviplausir, og eru þeir menn, sem
standa í pólitísku baráttunni, alveg
sérstaklega nefndir því til sönnunar.
Munurinn sé mikill, segja menn, á
stjórnmáiamönnum nú á dögum og
skörungunum, sem sátu á alþingi fyrir
nokkrum áratugum, aö ekki sé talað
um þjóöhetjurnar á öldinni sem leiö, og
fyrstu áratugum okkar aldar.
Hvaö erþað sem veldur þvíaö þessi
skoðun er alveg áreiöanlega mjög
almenn, og að hún jafnframt, við
nánari athugun, er óhjákvæmileg, eins
og ípottinn er búið?
Sjálfsagt veldur þaö einhverju hér
um hve löng skólaganga er orðin
margfalt algengari en áður var, og sá
munur sem oft var á embættis- og
fyrirmönnum og öllum almenningi, að
þessu leyti, er að mestu horfinn. En
meira þarf til.
Ég held, að fyrir utan þaö, aö flest
viðfangsefni þings og ríkisstjórna hafa
AÖ halda
gylling-
unni
gjörbreytzt, muni orsakanna fyrst og
fremst aö leita í breyttum starfsháttum
fjölmiðla, og tilkomu nýrra fjölmiöla.
Fyrir rúmum 10 árum, áður en
sjónvarpið kom til, var Útvarpið t.d.
fyrst og fremst einskonar þjónustu-
stofnun, sem m.a. miölaði fréttum og
skemmtiefni, og þar sem ráðherrar og
aðrir fyrirmenn fluttu, viö hátíðleg
tækifæri, vel undirbúnar ræöur, um
landsins gagn og nauösynjar, óáreittir
aföllum. Útvarpið sem stofnun lagði þá
nánast ekkert til slíkra mála umfram
tæknibúnaö sinn.
Nú er öldin önnur. Blaðamennska,
kennd við „rannsóknir", kom til sög-
unnar. Við það breyttu fjölmiðlar um
ham. Nú er Útvarpið ekki lengur hin
meinleysislega þjónustustofnun, sem
áöur var, heldur hefur það breytzt í
einhverskonar sjálfskipaða þumal-
skrúfu, sem stöðugt knýr á um upplýs-
ingar, og er aðgangsharkan oft með
þeim eindæmum aö svo viröist að þeir,
sem þar segja fyrir verkum, telji sig
hafna yfir stjórnvöld og stundum jafn-
vel yfir umgengnishætti vel siðaöra
manna.
Þingmenn, sem eitthvað láta til sín
taka, og einkum ráöherrar, eru stöðugt
undir smásjá hjá Útvarpinu og verða
að standa fyrir máli sínu hvenær sem
kallað er og þeir hafast eitthvað aö.
Ég held að þaö sé ekki aö ráði
ofmælt, aö umfjöllun þingmála fari nú
orðið eins mikiö fram í Utvarpinu eins
og í þingsölum, og eru það að
sjálfsögðu fyrst og fremst forustu-
mennirnir, sem kallaðir eru á vettvang.
En þá blasir óhjákvæmilega við sú
hætta, aö sá sem ár og síö stendur á
sviðinu frammi fyrir alþjóð, oftast í
gervi einskonar sökudólgs, verði áður
en varir orðinn í meira lagi hversdags-
legur og gagnsær, og því ekki traust-
vekjandi um skör fram, gott ef hann er
ekki í lokin orðinn aö einhverskonar
trúði, sem enginn tekur mark á.
Þessi staöreynd helgar þá fullvissu
mína, að sá geislabaugur sem t.d.
umlykur minninguna um ýmsa fyrri
forustumenn Sjálfstæöisflokksins, og
skyggir á þingliö flokksins nú, mundi
vera snöggt um daufari ef þessir
forustumenn hefðu þurft að heyja alla
sína pólitísku baráttu á „opnu leik-
sviði“, eins og t.d. núverandi formaður
flokksins, Geir Hallgrímsson, hefur
þurft aö gera.
Stjórnmálamenn hafa ekki lengur
aðstöðu leikarans, sem kemur með allt
sitt vel æft og undirbúið inn á sviðið.
Þvert á móti verða þeir aö gera hvort
tveggja í senn, eftir að þeir eru komnir
fram fyrir alþjóð, aö semja textann,
eftir því sem spurningum fréttamanns
rignir yfir þá, og búa honum áhrifaríkan
og helst skemmtilegan búning, auk
þess að ekki sakar aö rökfestan sé í
sæmilegu lagi. Og allt þetta verða þeir
aö gera undir stöðugum þrýstingi
fréttamanna, sem of oft eru þeim
engan veginn velviljaðir.
Auöljóst ætti að vera, að til þess að
standast þessa raun, án þess að verð^
með tímanum dálítið upplitaðir og
hversdagslegir, duga aöeins ein-
hverskonar „supermenn“. En þesshátt-
ar fyrirbæri finnast bara ekki, því
miöur, eða kannski sem betur fer, og
hafa reyndar aldrei gert. Aðeins eru
misjafnlega vel greindir menn, misjafn-
lega góöviljaöir, misjafnlega starfsam-
ir. Þaö hendir jafnvel fáa að eiga alla
þessa kosti vel útilátna. Jón Sigurðs-
son kann að hafa veriö einn þessara
fáu.
Á hans tíma, og langt fram á okkar
öld, var aðstaða þingmanna og leið-
toga þeirra öll önnur en nú er, og
verkefnin raunar líka önnur. Þá höfðu
þessir menn næði til að semja ritgerðir
um þjóðmálin, sem birtust í tímaritum
og blöðum, svo og að undirbúa
rækilega ræður, sem þeir hugðust
flytja á Alþingi. Þing stóðu aðeins í fáar
vikur og voru lengi vel aðeins haldin
annaðhvert ár. Þingmenn voru þannig
lengstum utan skotmáls fjöldans, enda
flestir búsettir úti á landsbyggðinni.
Sérstöðu hafði sá, sem mests álits
naut allra þingmanna á öldinni sem
leið, Jón Sigurðsson, en hann var alla
sína þingmannstíð búsettur í Kaup-
mannahöfn. Honum voru Ijós þau
forréttindi sem þetta veitti honum. Haft
er eftir honum, þegar til mála kom að
hann flytti heim og tæki viö embætti í
Reykjavík: „aö þá færi líklega af sér
mesta „gyiiingin"." Nokkrum áratugum
síöar oröaði annar íslendingur, sem
einnig var búsettur í Kaupmannahöfn,
þetta sama meö því aö smíða spak-
mæli, sem var á hvers manns vörum
þegar ég var unglingur: „Fjarlægðin
gerir fjöllin blá og mennina mikla"(Jóh.
Sigurjónsson í „ Fjalla-Eyvindi").
Þessi aðstaða þingmanna og ann-
arra forustumanna fyrri tíma hefur svo
veriö að breytast smám saman með
nýjum atvinnuháttum, mönnum og
tíöaranda, og eins og áður segir, ekki
síst með nýjum fjölmiölum, og loks nú
síðustu árin, meö gjörbreyttum starfs-
háttum fjölmiöla. Þegar „rannsóknar-
blaðamennskan" kom til sögunnar
keyrðu fyrst um þverbak breyttir
starfshættir, því síðan viröist takmark-
iö ekki lengur eingöngu aö vera aö afla
frétta og segja fréttir, heldur engu
síöur að stuðla að fréttum og skapa
fréttir.
Þessi róttæka stefnubreyting i
fréttamennsku er að sjálfsögðu ekki
innlent fyrirbæri, heldur eru hér á
ferðinni erlend áhrif, fyrst og fremst
amerísk, og er Watergate-málið þekkt-
asta dæmið um þaö, hvernig málin
geta gengiö þar fyrir sig.
í þessu máli geröist það, svo sem
frægt er orðiö, aö maðurinn, sem sat i
virðulegasta embætti á jarðkringlunni,