Lesbók Morgunblaðsins - 07.03.1981, Blaðsíða 11

Sigurður Skúlason magister
Nokkur aðskota-
orð í íslensku
BALLÓN, loftbelgur. Orðiö er komiö af
ballon í frönsku og merkir þar: Hulstur
meö gasi er sakir léttleika getur svifiö
upp í loftiö. Þ. Ballon, d. ballon, e.
balloon. Finnst í ísl. ritmáli frá árinu
1895 (OH).
BALSAM, ilmkvoöa, ilmsmyrsl (OM);
harmabót, líkn (sbr. lífsins balsam).
Oröiö er komiö af balsamum í latínu og
merkir þar: trjákvoða úr balsamtrénu.
Þaö heitir balsamon á grísku, basam á
hebresku, basham á arabisku og
merkir: krydd og ilmefni. Þ. balsam, d.
balsam, e. balsam. Orömyndin bals-
amur finnst í ísl. fornmáli (Fr.), en
balsam í ísl. ritmáli frá árinu 1584 (OH).
BAMBÍNÓ, lítið barn, einkum Jesú-
barniö í myndlist. Oröiö er komiö af
bambino í ítölsku. D. bambino, e.
bambino. Finnst í ísl. ritmáli frá árinu
1950. (OH).
BAMBUS, stórvaxin hitabeltisplanta
meö holum stönglum: bambusstöng,
bambusreyr (OM). Jurtaætt þessi heitir
bambusa á latínu. Oröiö mun vera
ættaö úr malajisku, aöalmálinu í Indó-
nesíu. Á hollensku heitir þaö bamboes,
þ. Bambus, d. bambus, e. bamboo.
Finnst í ísl. ritmáli frá árinu 1661 (OH).
BANJÓ, strengjahljóöfæri, líkt gítar
(OM). Þaö heitir bandurria á spænsku,
en er um blökkumannamál oröiö banjo
á ensku. D. banjo. Finnst í ísl. ritmáli
frá árinu 1901 (OH).
BANKÓ, sænskt púns. Þetta drykkjar-
heiti er komiö af ítalska orðinu banco,
banki. Aö það virðulega heiti skyldi
festast við sænska púnsiö mun stafa af
því að upphaflega kostaði þaö eitt
banka-mark. D. Banko. Finnst í ísl.
ritmáli frá árinu 1893 (OH).
BANTAMVIGT, þungaflokkur hnefa-
leikara, 51—54 kg (OM). Oröiö var
upphaflega haft um dverghænsni frá
Bantam á eyjunni Java, en hefur heldur
en ekki breytt um merkingu þar sem
það merkir nú: Næstléttasti þyngdar-
flokkur hnefaleikara sem má ekki fara
fram úr 60 kg. Þ. Bantamgewicht, d.
bantamvægt, e. bantamweight. Finnst
í ísl. ritmáli frá árinu 1948 (OH).
BAR, hátt afgreiðsluborð fyrir veit-
ingar: ísbar; herbergi þar sem selt er
áfengi við afgreiösluborð, vínbar (OM).
Oröið er ættaö úr miðaldalatínu þar
sem þaö heitir barra og merkir m.a.:
stöng, grindur og slagbrandur. Þaöan
hefur þaö borist inn í mörg tungumál.
Þ. Bar, d. bar, e. bar. Finnst í ísl. ritmáli
frá árinu 1948 (OH).
BARDÚS, dútl, dund (OM). Hvort mun
hér kominn hljóögervingur eöa hljóö-
líkingarorö sem svo er nefnt? Spyr sá
sem ekki veit. í þýsku er til upphrópun-
in bardaus, hlunk! (pardues í miölág-
þýsku). í dönsku finnst orö sem heitir
bardus og merkir: allt í einu. Finnst í
ísl. ritmáli frá árinu 1948 og so.
bardúsa, dútla, sýsla: bardúsa viö
eitthvað (^M) frá árinu 1951 (OH).
BARKARÓLA, róörarvísa, gondóla-
söngur. Orðiö er komiö af barcarola í
ítölsku, samstofna barcarolo sem
merkir: gondólræöari. Ræöarar síkja-
bátanna í Feneyjum hafa þann siö aö
syngja í takt viö áratogin, aö minnsta
kosti þegar þeir eru aö ferja aökomu-
fólk um síkin. Heimsfræg hefur oröiö
hin fagra barkaróla í söngleiknum
Ævintýri Hoffmanns eftir Jaques Offen-
bach. Þ. Barkarole, d. barkarole, e.
barcarole. Heyrist stundum í ísl. tal-
máli.
BARÓN, BARÚN, aöalsmaður (af lægri
gráöu en greifi) (OM). Oröiö heitir baro
í miöaldalatínu og fornháþýsku og
merkir þar: frjáls (herskár) maöur. Þ.
Baron, d. og e. baron. í ísl. fornmáli
finnst orðmyndin barún, komin af baro
í miöaldalat. (Fr.). Barón finnst í ísl.
ritmáli frá árinu 1913 (OH).
BASALT, dökkleit, eðlisþung tegund
storkubergs, algengasta bergtegund á
íslandi (OM). Oröiö er komið af basalt-
es í lat., en mun vera spunniö af gríska
toganum basanites (lithos), reynslu-
steinn. Þ. Basalt, d. og e. basalt. Finnst
í ísl. ritmáli frá árinu 1798 (OH).
BASTARÐUR, kynbiendingur; lausa-
leiksbarn, frillusonur (OM). Oröiö er
komiö af bastart í fornfrönsku og
merkir þar: Sá sem er getinn á
söðlinum er einnig var koddi. Þ.
Bastard, d. og e. bastard. Finnst í ísl.
fornmáli (Fr.).
BÁSÚNA, lúöur, gjallarhorn (OM). Orö-
iö er einnig so. og merkir; bera út,
segja frá (OM). No. básúna er komið úr
miðlágþýsku, en stafar frá latneska
orðinu buchina, horn. (Þ. Posaune). D.
basun, e. bassoon. Finnst í ísl. ritmáli
frá árinu 1584 (OH). Kk. orðmyndin
basún finnst í ísl. fornmáli (Fr.).
BATÍK, mynsturlitun á baömullarefni
þegar þeir hlutar efnisins, sem ekki á
aö lita, eru einangraöir (smurðir) meö
vaxi áöur en efninu er dýft niöur í litinn.
Oröiö er ættað úr malajamáli. Þ. Batik,
d. batik, e. batiik og battik. Finnst í ísl.
ritmáli frá árinu 1955.
BATTERÍ, m.a. vígi þar sem fallbyss-
um er komið fyrir; rafhlaöa eöa
rafgeymir. Oröiö er komiö af batterie í
frönsku er merkir upphaflega: áflog, af
so. battre, slá, sem er komið af latn-
eska so. batuere, berjast, skylmast.
Söguleg rök eru fyrir því aö fólki í
Reykjavík og umhverfi hennar a.m.k.
hlýtur aö hafa oröiö þetta aöskotaórö
tungutamt í byrjun 19. aldar. Þ.
Batterie, d. batteri, e. battery. Finnst í
ísl. ritmáli um aldamótin 1900, en
orömyndin battarí frá árinu 1916 (OH).
BAVÍAN, ættkvísl austurapa;
skammaryröi um menn (OM). Orðið er
komiö af baviaan í hollensku sem rekja
má til babouin í frönsku af baboue sem
merkir: trýni, trjóna. D. bavian, e.
baboon. Finnst í ísl. ritmáli frá árinu
1861 (OH).
BÍTILL, maöur sem aö ytra útliti
líkist fjórum tónlistarmönnum í Liver-
pool á Englandi er hlutu heitiö The
Beatles og uröu feiknarlega vinsælir
eftir 1960. Þeir klæddust sérkenni-
legum fötum og voru síöhæröir. Uröu
þeir, hvað útlit og háværan tónlistar-
flutning snerti heimsfrægir á skömm-
um tíma og átrúnaöargoö táninga víöa
um lönd. E. beatle, d. beatle. Oröiö
bítill náöi festu í ísl. tal- og ritmáli
skömmu eftir aö hljómlistarmenn þess-
ir gátu sér frægð.
BEDÚÍNI, (arabiskur) hiröingi. Orðið
er komiö af badawin í arabisku. Þaö
varö bédouin í frönsku og Bedouin í
ensku. Þ. Beduine, d. beduin, Finnst í
ísl. ritmáli frá árinu 1883 (OH).
Timman fetaði einstigið
án þess að hrasa
Fyrir u.þ.b. mánuöi síðan lauk al-
þjóölega skókmótinu í Wijk aan Zee í
Hollandi. Mótiö hefur aö vísu oft verið
betur skipað en í þetta sinn en engu að
síöur var þar saman kominn fríöur
hópur stórmeistara í efsta flokknum.
Fyrirfram var heimamaöurinn Jan
Timman álitinn sigurstranglegastur, en
þaö var hins vegar annar Hollendingur
sem tók forystuna, Gennadi Sosonko.
Hann lagöi Timman aö velli snemma
móts og var síðan einn í efsta sæti
alveg þar til eftir síðustu umferöina.
Þótt Timman hafi á tímabili verið
einum og hálfum vinningi fyrir neöan
Sosonko tók hann á sig rögg í síðustu
umferöunum og á endanum deildu þeir
tveir Hollendingarnir meö sér efsta
sætinu, hlutu hvor um sig átta vinninga
af tólf mögulegum.
Sigurskák Timmans yfir Filipsey-
ingnum Torre, í einni af lokaumferðun-
um, er sérlega athyglisverð og skemmti-
leg. í henni hætti Timman sér inn í eitt
af uppáhaldsafbrigðum Filipseyingsins
og lenti í mjög krappri vörn sem honum
tókst þó um síðir að snúa í sókn.
Hvítt; Jan Timman
Svart: Eugenio Torre
Slavnesk vörn
1. d4 — d5, 2. c4 — c6, 3. Rc3 — Rf6, 4.
Rf3 — e6, 5. Bg5 — dxc4
Svartur ákveður aö þiggja peðsfórnina.
Rólegra afbrigöi er 5. — h6, 6. Bxf6 —
Dxf6, 7. e3 — Rd7, 8. Bd3 — Dd8, en
þannig tefldist skák þeirra Ree og
Sveschnikovs á Wijk aan Zee-mótinu.
6. e4 — b5, 7. e5 — h6, 8. Bh4 — g5, 9.
Rxg5 — hxg5
Hiö svonefnda Alatortsev-afbrigði, 9.
— Rd5! leiðir til mjög tvísýnnar stööu
eftir 10. Rxf7 (10. Rf3 er öruggari leikur)
— Dxh4,11. Rxh8 — Bb4
10. Bxg5 — Rbd7, 11. g3 — Da5, 12.
exf6 — b4,13. Re4 — Ba6,14. Be2
14. Bg2 er slæmur leikur vegna 14. —
c3 og hvítur getur ekki hrókaö. Á hinn
bóginn er hér oft leikiö 14. b3. Fram-
haldið eftir þaö í skák þeirra Spassovs
og Torre í Sochi í haust varð: 14. —
Rb6, 15. Be2 — 0-0-0, 16. 0-0 — Df5,
17. f3 — c5, 18. Dc2 — Bb7l, 19. h4 —
Hxd4, 20. bxc4 — Dh3 og svartur stóö
miklum mun betur.
— 0-0-0, 15. 0-0 — Df5,16. Dc2 — Rb6,
17. Had1
Betra en 17. f3? — c5l, 18. b3 — Bb7l,
19. h4 — Hxd4, 20. bxc4 — Bh6 og
svartur náði vinningssókn í skák pólska
stórmeistarans Schimdts og Ungverjans
Pinters á móti í Róm 1979.
— Dh3l?
Meö þessum leik tekur Torre þá ákvörö-
un aö fórna skiptamun, því nú eru bæöi
18. Bh4 og Hxh4 (hvítur hótaöi 19. Rg5)
þvingaðir. í skák þeirra Shashins og
Kochievs, sem tefld var í Rússlandi 1972
reyndi svartur aftur á móti 17. — c5, 18.
dxc5 — Bxc5, 19. Hxd8+ — Hxd8, 20.
g4 — Dg6, 21. Hd1 — Bd4 og í þessari
stööu telur Korchnoi aö hvítur geti náö
öllu betra tafli meö því aö leika 22. h4.
Torre hefur vafalaust undirbúiö
skiptamunsfórnina fyrirfram, enda lítur
staöa svarts óneitanlega mjög vel út eftir
hana. Drottning hans er í návígi viö hvíta
kónginn og biskupar hans og hrókur
geta komist á mjög öflugar línur.
18. Bh4 — Hxh4, 19. gxh4 — Bh6
Svartur leggur áherzlu á aö koma liði
sínu sem fyrst í sóknina en til greina
koma einnig 19. — Dxh4! Bezta úrræði
hvíts er þá aö öllum líkindum 20. Kh1 —
—
SKAK
eftir Margeir
Pétursson
Bh6, 21. Hg1 — Bf4, 22. Hg2 — Hh8,
23. Rg3 og ef 23. — Dxf6 þá 24. De4
20.h5!
Á bak viö þennan leik liggja ekki
sjónarmið efnishyggju, heldur skiptir
miklu máli fyrir hvít aö loka h-línunni.
Eftir 20. b3? — Bf4, 21. Rg3 — Dxh4 á
hann t.d. enga haldgóöa vörn viö
hótuninni 22. — Hh8.
— Bb7, 21. Rg3 — c5, 22. d5!
Eina leiðin til aö stinga upp í hinn
ógnvekjandi biskup á b7 22. f3? var afar
slæmt vegna 22. — Hg8 og síðan 23. —
Be3+.
— Bxd5?
Nú fær svartur aö vísu skiptamuninn til
baka, en hann hefur vanmetið 24. leik
hvíts. 22. — Rxd5 og 22. — Hxd5 mátti
að vísu báöum svara meö 23. Bf3 meö
yfirburðastöðu, en 22. — exd5 kom
aftur á móti sterklega til álita. Hvítur yröi
þá aö leika 23. Bf3 og eftir 23. — Bg5
bætir peöamassi svarts honum svo til
alveg upp liösmuninn.
23. Hxd5! — exd5, 24. Dh7!
Nú nær hvítur í f7-peöiö og eftir þaö eru
peö hans á kóngsvæng mun hættulegri
en svarti massinn.
— Bf4, 25. Dxf7 — Kb8
Svartur gat ekki látiö kóng sinn og
drottningu standa á sömu skálínunni til
lengdar.
26. Dg7 — De6, 27. Bg4 — De5, 28. h6
Veörabrigöin hafa veriö fádæma snögg.
Þó skákin sé enn í miðtafli veröa hvítu
frípeðin á kóngsvæng ekki bæöi stööv-
uö.
— De8, 29. h7 — Df8, 30. He1 — Bh6,
31. Dxf8 — Hxf8, 32. f7
og Torre gafst upp. Næst er hann teflir
þetta afbrigöi þykir mér líklegt aö hann
leyfi ekki hvíta h-peðinu aö lifa og leiki
19- — Dxh4, eöa þá hann gefi skipta-
munsfórnina, sem í fljótu bragði lítur svo
vel út, alveg upp á bátinn.
11