Lesbók Morgunblaðsins - 07.03.1981, Blaðsíða 15

Óperan Rigoletto eftir Giuseppe Verdi
(1813—1901) var frumflutt 11.mars 1851 í
Feneyjum. Þetta var sextánda ópera Verd-
is og haföi hann þegar markaö sér sess
sem afkastamikið og eftirtektarvert tón-
skáld. Óperurnar hans, t.d. Nabucco,
Ernani, Macbeth og Luisa Miller sýndu
glögglega aö svo var. Hins vegar markar
Rigoletto tímamót í lífi Verdis, enda sló hún
í gegn hvaö vinsældir snerti og þær óperur
sem í kjölfariö fylgdu, viöhéldu og juku
þann háa staöal sem hann setti sér í
Rigoletto. Má þar m.a. nefna óperurnar La
Traviata, II Trovatore, Don Carlo, Aida,
Otello og Falstaff.
Óperan Rigoletto er byggö á leikriti eftir
Victor Hugo sem nefnist á frummálinu Le
Roi S’amuse (1832). Francesco Maria
Piave geröi textann undlr nákvæmri yfir-
umsjón Verdis. Þaö reyndist nauösynlegt
aö breyta dálítiö efninu frá upphaflega
leikritinu, en þar er höggviö nærri ýmsum
háttsettum embættismönnum franska rfk-
isins, m.a. konungnum sjálfum. Verdi varö
því aö breyta kónginum í hertoga og færa
atburöarásina til ftalíu. Þrátt fyrir þessar
breytingar stendur óperan óhögguö og
Verdi haföi þarna tekist aö skapa há-
dramatískt verk sem hrífur flesta áheyr-
endur og eitt er víst aö fáar óperur
innihalda eins mörg minnisstæö lög og
Rigoletto.
I óperunni er Rigoletto (bariton), sem er
krypplingur, hiröfífl hjá hertoga einum
(tenor) á ítalíu. Rigoletto á sér aöeins eina
dýrmæta eign en þaö er dóttir hans Gilda
(sópran), sem hann varðveitir eins og
sjáaldur auga síns. Hertoginn er mikill
kvennamaöur og nýtur hann í fyrstu
stuðnings Rigolettos í þeim málum. Þetta
breytist þegar hertoginn uppgötvar Gildu
og fer aö gera hosur sínar grænar fyrir
henni. Rigoietto snýst þá gegn sínum fyrri
húsbónda og hótar hefndum. Hann leigir
sér morðingjasystkin (bassi og messósópr-
an) til aö ganga frá hertoganum, en Gilda
sem er ástfangin af hertoganum bjargar lífi
hans en fellur sjálf fyrir hendi moröingj-
anna. Hertoginn heldur sínum ævintýrum
áfram en Rigoletto situr niöurbrotinn eftir
meö lík dóttur sinnar í fanginu.
Hlutverk Rigolettos er mjög erfitt og
krefst bæöi góörar söngraddar og drama-
tískra leikhæfileika, enda hafa allir meiri-
háttar baritónar reynt aö gera hlutverkinu
einhver skil. Margar upptökur hafa verið
geröar af óperunni en plássins vegna er
aöeins hægt aö minnast á nokkrar þær
helstu.
í fyrsta lagi má nefna útgáfu sem
Richard Bonynge stjórnar, DECCA SET
542-4, en þaö er hljóöupptaka frá 1971.
Bonynge stjórnar af mlkilli röggsemi og er
nokkuð gefinn fyrir hratt tempó. Liciano
Pavarotti syngur hinn ábyrgðarlausa her-
toga frábærlega vel, aöeins í dúettlnum viö
Giidu í fyrsta þætti mætti hann vanda sig
meir. Joan Sutherland syngur hlutverk
Gildu og gerir þaö mjög vel, þó svo aö
rödd hennar sé ekki áberandi stelpuleg.
Rigoletto er sunginn af Sherrill Mllnes, sem
hér syngur af sínum alkunna krafti og eru
þaö fáir baritónar sem hafa eins giæsilega
hátóna og hann. Söngvarar í aukahlutverk-
um skila sínum hlutverkum mjög vel og
þetta er aö mínu mati eftirsóknarveröasta
útgáfan.
I haust kom út ný Rigoletto undir stjórn
Carlo Maria Giulini DGG 2740 225, en
þetta er upptaka frá 1979. Beóiö var meö
mikiili eftirvæntingu eftir þessari útgáfu,
enda haföi Giulini ekki gert óperu síöan
1970 (Don Carlo). í stuttu máli sagt varö
niöurstaöan misjöfn. Giulini stendur fyrir
sínu en hins vegar olli þaö mér vonbrigöum
aö hann skyldi taka þann kost aö flytja
upphaflegu útgáfuna af Rigoletto, en í hana
vantar marga glæsilega hátóna sem orðið
hefur hefö aö flytja. Þrátt fyrir þessa galla
(eöa kosti?), þá hefur þessi útgáfa margt
gott til aö bera. Hinn óviöjafnanlegi Placido
Domingo syngur hertogann af stakri snilld
og hef ég ekki heyrt þaö betur gert á plötu.
Ilena Cotrubas passar sérlega vel í hlut-
verki Gildu og flestir, en þó ekki allir,
aukasöngvararnir eru góöir. Því miöur
bregst Piero Cappuccilli kollegum sínum í
hlutverki Rigolettos. Hann syngur hlutverk-
iö mjög vel en hins vegar er túlkun hans á
persónu Rigolettos alveg máttlaus. Þessi
útgáfa er væntanleg ( Hljóöfærahús
Reykjavíkur.
Fyrr á árlnu 1980 kom út ný Rigoletto
undir stjórn Julius Rudel, EMI SLS 5193,
en þaö er upptaka frá 1979. Alfredo Kraus
syngur hér hlutverk hertogans í þriöja sinn
á plötu og stendur enn vel fyrir sínu, þótt
hann standi nú öfugum megin viö fimm-
tugt. Beverly Sills, sem nú er hætt aö koma
fram opinberlega en stýrir í þess staö
Metropolitan óperunni í New York, syngur
Giidu en rödd hennar er ekki sem hún áöur
var og er dálítið óstööug á köflum. Sherrill
Milnes endurtekur hór flutning sinn á
hlutverki Rigolettos, sem hann haföi áöur
sungiö meö miklum ágætum, og ef eitt-
RIG0LETT0
deyja meö sæmd og ég hugsaöi ekki um
annaö. En eftir aö læknirinn haföi sagt
okkur hvaö klukkan var, fann ég undir niðri
hvernig tíminn silaöist áfram, skref fyrir
skref.
Þaö var ennþá dimmt þegar ég heyröi
rödd Toms:
— Heyrirðu til þeirra?
- Já.
— Hermenn þrömmuöu eftir ganginum.
— Hvaö eru þeir aö brambolta núna?
Þeir geta þó ekki skotiö í myrkrinu.
Stundarkorn heyröum viö ekkert til
þeirra. Ég sagöi við Tom:
— Þá er kominn dagur.
Pedro stóö geispandi á fætur og fór og
blés á lampann. Hann sagöi viö félaga sinn:
— Djöfuls kuidi.
Grá morgunskíma lýsti upp klefann. Viö
heyröum skothvelli í fjarska:
— Það byrjar, sagöi ég viö Tom, þeir
hljóta aö gera þetta í portinu á bak viö.
Tom baö lækninn aö gefa sér sígarettu.
Ég vildi ekki. Ég vildi hvorki sígarettur né
áfengi. Eftir þetta var ekkert lát á skothríö-
inni.
— Geriröu þér grein fyrir því? sagöi
Tom.
Hann ætlaði aö bæta einhverju viö en
þagnaöi. Hann leit á dyrnar. Þær opnuöust
og liösforingi kom inn ásamt fjórum
hermönnum. Tom lét sígarettuna detta.
— Steinbock?
Tom svaraöi ekki. Þaö var Pedro sem
benti á hann.
— Juan Mirbal?
— Þaö er sá á dýnunni.
— Standið upp, sagöi liösforinginn.
Juan hreyföi sig ekki. Tveir hermenn
tóku undir hendurnar á honum og reistu
hann á fætur. En um leið og þeir slepptu
honum féll hann aftur niöur.
Hermennirnir hikuöu.
— Þetta er ekki sá fyrsti sem líöur ekki
sem bezt, sagöi iiösforinginn, þiö beriö
hann bara, þiö tveir, og svo björgum viö
þessu niöurfrá.
Hann sneri sér aö Tom.
— Komdu nú.
Tom gekk út á milli tveggja hermanna.
Tveir aörir hermenn fylgdu á eftir. Þeir
héldu undir handarkrikana og hnésbæturn-
ar á þeim litla og báru hann út. Hann var
með fulla meövitund. Augun voru galopin
og tár runnu niöur eftir kinnunum. Þegar
ég ætlaöi aö ganga á eftir þeim, stöövaöi
liösforinginn mig.
— Ert þú Ibbieta?
- Já.
— Þú skalt bíða hér. Þú veröur sóttur
rétt bráöum.
Þeir fóru. Belginn og fangaveröimir tveir
fóru líka. Ég var einn eftir. Ég skildi ekki
hvaö kom yfir mig, en ég hefði fremur kosiö
aö þeir lykju þessu af undir eins. Ég heyröi
skotdrunur meö næstum regiulegu millibili.
Ég kipptist viö t hvert skipti. Mig langaöi aö
æpa og reyta á mór hárið. En ég beit
saman tönnum og tróö höndunum í
vasann; ég vildi halda áfram aö vera eins
og maöur.
Eftir um þaö bil klukkustund komu þeir
að sækja mig og fóru með mig upp á fyrstu
hæö inn í lítiö herbergi. Þaö var stækja af
vindlareyk þar inni og hitinn var kæfandi.
Tveir foringjar sátu í hægindastólum með
skjalabunka á hnjánum.
— Heitir þú Ibbieta?
— Já.
— Hvar er Ramon Gris?
— Ég veit þaö ekki.
Sá sem yfirheyröi mig var lítill og feitur.
Hann var meö harðneskjuleg augu bak viö
gleraugun. Hann sagöi:
— Komdu nær.
Ég færöi mig nær. Hann stóö upp, tók
um handleggi mína og horföi á mig. Svipur
hans var eins og hann vildi jafna mig viö
jöröu. Um leiö kleip hann mig í upphand-
leggsvöövann af öllum sínum kröftum.
Þetta var ekki gert tii aö meiða mig, þetta
var allt leikur. Hann vildi drottna yfir mér.
Hann taldi líka nauösynlegt aö blása fúlum
reyknum beint í andlitiö á mér. Viö stóöum
eitt andartak svona. Mér lá viö hlátri. Þaö
þurfti miklu meira til aö skelfa mann sem er
aö fara að deyja. Þetta hreif ekki: Hann
hrinti mér harkalega afturábak og settist.
Hann sagöi:
— Þaö er þitt líf á móti hans. Viö gefum
þér líf, ef þú segir okkur hvar hann er.
Tveir uppstrílaöir menn meö svipur og í
leöurstígvélum voru samt sem áöur bara
menn sem áttu aö deyja. Svolítið seinna en
óg, en ekki löngu síðar. Og þeir voru
önnum kafnir viö aö leita aö nöfnum í
möppum sínum, eltu uppi aöra menn til aö
setja þá í fangelsi eöa til aö koma þeim
fyrir kattarnef. Þeir höföu skoðanir á
framtíð Spánar og á ýmsum öörum málum.
Mér virtist þetta bjástur þeirra hneykslan-
legt og skringilegt. Ég gat ekki sett mig í
spor þeirra, mér fannst þeir vera fífl.
Sá litli feiti horföi stööugt á mig og sló á
meðan í stígvélin sín meö svipunni. í öllu
fasi var hann eins og óargadýr.
— Jæja, er þetta skilið?
— Ég veit ekki um Gris, svaraöi ég. Ég
hélt hann væri í Madrid.
Hinn foringinn lyfti hvítri hendinni leti-
hvaö þá hefur túlkun hans og skilningur á
hlutverkinu dýpkaö. Þetta er létt og
hressileg útgáfa og er þaö ekki síst aö
þakka góöri stjórn Rudels og ágætu
framlagi John Rawnsleys í hlutverki Marull-
os. Fæst í Fálkanum á Suöurlandsbraut
(444 kr.).
Frá 1956 er til mónóupptaka undir stjórn
Tullio Serafin (1879—1968) sem nú hefur
veriö breytt í elektrónískt stereó, og er
upptakan mjög góö miöað viö aldur. Ekki
eru söngvararnir heldur af verra taginu en
það er frægasta söngtríó 6. áratugsins,
þ.e. Tito Gobbi, Maria Callas og Giuseppe
di Stefano. Þetta er örlítiö stytt útgáfa og
Serafin, sem notar hér frekar hægan takt,
fær góöan stuöning frá Callas og di
Stefano. Þau þrjú falla þó í skuggann af
Tito Gobbi, sem meö túlkun sinni á hinum
harmislegna fööur, sýnir þaö og sannar rétt
einu sinni aö hann á engan jafningja í
þessu hlutverki. Þetta er klassísk túlkun,
sem allir baritónar, fyrr og síðar, eru
miðaðir viö. Fæst í Fálkanum á Laugavegi
(429 kr.).
Georg Solti geröi upptöku af Rigoletto
áriö 1964, RCA 42865, og kýs hann mjög
hraöan takt. Söngvararnir eru þau Anna
Moffo, Alfredo Kraus og Robert Merrill og
standa þau öll ágætlega fyrir sínu. Hins
vegar er upptaka misjöfn og stenst ekki
samanburö viö nýrri upptökur. Fæst í
Hljóöfærahúsi Reykjavíkur (260 kr.).
Frá 1964 er einnig til útgáfa meö Rafael
Kubelik, DGG 1389313. Dietrich Fischer-
Dieskau syngur Rigoletto og gerir þaö, eins
og búast mátti viö, mjög vel, en er helst til
of unglegur til aö virka sannfærandi í
hlutverki sínu. Carlo Bergonzi syngur
hertogann og Renata Scotto syngur Gildu
og hafa þau bæöi gert betur en þetta.
Upptakan er hálf dauf og Kubelik ekki
nógu litríkur stjórnandi. Fæst í Heimllis-
tækjum í Hafnarstræti (325 kr.)
Fyrir utan þessar útgáfur eru m.a. til
upptökur undir stjórn Molinari-Pradelli,
Sanzogno og Gavazzeni, en eftir því sem
ég best veit þá hafa þær ekki hlotiö náö í
augum erlendra gagnrýnenda.
Grétar ívarsson
lega. Þetta kæruleysi var líka úthugsaö. Ég
sá í gegnum öll þessi litlu kænskubrögö
þeirra, og þaö furðaði mig aö til væru
menn, sem heföu gaman aö svona löguöu.
— Þú færö fimmtán mínútur til aö
hugsa þig um, sagði hann hægt. Fariö meö
hann í rúmfatageymsluna og komiö meö
hann aftur eftir kortér. Ef hann heldur fast
viö neitun sína, veröur hann samstundis
tekinn af lífi.
Þeir vissu hvaö þeir voru aö gera. Nóttin
haföi veriö ein löng biö. Síöan höföu þeir
látiö mig bíöa heila klukkustund í klefanum
meöan Tom og Juan voru skotnir og nú
lokuðu þeir mig inni í rúmfatakompunni.
Þeir hlutu aö hafa skipulagt þetta allt
kvöldiö áöur. Þeir töldu aö taugarnar
myndu gefa sig, þegar til lengdar léti og
vonuöust til aö vinna mig þannig.
Þeim skjátlaöist svo sannarlega. í rúm-
fatakompunni settist ég á skemil, því aö ég
var mjög máttfarinn. Eg fór aö hugsa. En
ég hugsaöi ekki um tilboö þeirra. Auövitaö
vissi ég hvar Gris var. Hann faldi sig hjá
frænku sinni fjóra kílómetra frá borginni.
Ég vissi líka, aö ég myndi ekki koma upp
um felustaö hans, nema þeir myndu pína
mig. En ekki var aö sjá, aö þeir kæröu sig
um þaö. Allt þetta var alveg ákveðið og
endanlegt, og ég hafði ekki nokkurn áhuga
á því. Ég vildi aöeins skilja ástæóurnar fyrir
breytni minni. Ég vildi frekar drepast en aö
koma upp um Gris. Af hverju? Mér þótti
ekki lengur vænt um Ramon Gris. Vinar-
hugur minn til hans dó skömmu fyrir
dögun, um leið og ást mín til Concha, um
leið og lífslöngun mín. Án efa mat ég hann
ennþá mikils. Hann var sterkur. En þaö var
Framhald á bls. 16
15