Morgunblaðið - 11.08.2001, Blaðsíða 30

30 LAUGARDAGUR 11. ÁGÚST 2001 MORGUNBLAÐIÐ
Hallgrímur B. Geirsson.
Styrmir Gunnarsson.
Framkvæmdastjóri:
Ritstjóri:
STOFNAÐ 1913
Útgefandi: Árvakur hf., Reykjavík.
Aðstoðarritstjórar:
Karl Blöndal, Ólafur Þ. Stephensen.
Fréttaritstjóri:
Björn Vignir Sigurpálsson.
STOFNUN Innréttingannaárið 1751 hefur löngum ver-ið talin til stórtíðinda í söguÍslendinga, enda voru þær
tilraun til umbreytinga á atvinnu-
háttum landsmanna á mörgum svið-
um. Mikilvægt atriði í viðreisnar-
áætlun Innréttinganna var að þær
næðu til sem flestra þátta í atvinnu-
vegum landsmanna og ekki síst að
efla úrvinnslu innlendra hráefna. Í
kjölfarið hófust tilraunir til að koma
á fót nýjungum í ullarvinnslu með
stofnun vefsmiðja og notkun vatns-
afls á Íslandi en stofnun vefsmiðj-
anna markar upphaf að iðnaðarupp-
byggingu á Íslandi.
Útgáfa meistaraprófsritgerðar
Hrefnu Róbertsdóttur um ullarvef-
smiðjurnar sem Innréttingarnar
stóðu að miðast við 250 ára afmæli
Hins íslenska hlutafélags sem var
stofnað á Þingvöllum 17. júlí 1751 en
forvígismenn þess voru Skúli Magn-
ússon landfógeti, Magnús Gíslason
lögmaður, sem síðar varð amtmaður,
Þorsteinn Magnússon, sýslumaður í
Rangárvallasýslu, og Brynjólfur
Sigurðsson, sýslumaður í Árnes-
sýslu. Áður hafði Pingel amtmaður
einnig tekið virkan þátt í að vinna að
framgangi vefsmiðjustofnunar. Í
upphafi var félagið stofnað til að
koma á fót einni vefsmiðju og var
hún sett á stofn á Leirá árið 1751. Í
framhaldi af því var farið af stað með
ítarlegri áætlanir og Skúli Magnús-
son var tíðum í Kaupmannahöfn við
að afla frekara fjár til starfseminnar,
en hin mikla viðreisnaráætlun hans
var ekki þurr upptalning eða rakn-
ing staðreynda heldur skáldleg og
tilþrifamikil lýsing á ástandinu á Ís-
landi og var ekkert til sparað við lýs-
ingar á möguleikum til uppbygging-
ar á Íslandi.
Áætlanir Íslendinganna féllu í
góðan jarðveg hjá Danakonungi og
eftir að stórfelldur fjárstyrkur
fékkst frá konungi árið 1752 var
meðal annars hafist handa við fisk-
veiðar, útgerð á djúpmiðum,
skinnaverkun, kaðla- og veiðar-
færagerð, brennisteinsvinnslu, ak-
uryrkju og ræktun grænmetis.
Upphaflega var ætlunin að hefja
skógrækt og gera tilraunir með
steinkolavinnslu. Sóknarfæri á Ís-
landi voru þó helst talin liggja í vef-
smiðjuvinnslu ullar og efldum fisk-
veiðum á djúpmiðum.
Reykjavík var miðstöð
framkvæmdanna
Framkvæmdirnar voru hugsað-
ar fyrir landið allt en litið var á
Reykjavík sem miðstöð fyrir þær.
Árin 1753–1755 var starfsemi vef-
smiðjanna á Leirá og Bessastöðum
færð til Reykjavíkur því konungur
hafði afhent hlutafélaginu jörðina
Reykjavík auk Örfiriseyjar og
Hvaleyrar í Hafnarfirði. Í Örfirisey
hófust skipasmíðar og í Krýsuvík
og Húsavík var farið af stað með
brennisteinsvinnslu. Í tengslum við
jarðræktartilraunir komu hingað
til lands 14 fjölskyldur, alls um 50
manns frá Danmörku og Noregi til
þess að aðstoða Íslendinga við að
hefja ræktunartilraunir bæði í ak-
uryrkju og garðrækt, en grænmeti
var ekki ræktað hér fyrir þann
tíma. „Þessar bændafjölskyldur
settust að víða um landið á heim-
ilum hluthafa Innréttinganna eða á
bæjum þeim tengdum,“ segir
Hrefna.
Telur Hrefna það eftirtektarvert
við viðreisnaráætlunina að hún
skyldi fá svo mikinn hljómgrunn og
fjárstuðning sem raun ber vitni og
að henni var hrint í framkvæmd en
nær allar þessar viðreisnarhug-
myndir höfðu heyrst áður, án þess
að njóta stuðnings. Að hennar mati
hefur sú samstaða sem Íslendingar
sýndu með stofnun hlutafélags
tengdri vefsmiðjunni haf
áhrif á það að ráðamenn
mannahöfn sannfærðust um
mögulegt yrði að ráðast í hi
tæku viðreisnaráætlun
Magnússonar frá haustin
Hún bendir á að hugmyndi
stofna þéttbýli og hefja ullar
í vefsmiðjum hafi verið
ræðunni frá miðri 17. öld. „
nýtt að slíkar hugmyndi
framkvæmdar en fyrri hu
um í þessa átt hafði áður ver
að sökum þess að dönsk stj
töldu ekki raunhæft að fram
slíkt á Íslandi. Það er ek
mikilvægt að um 1735 var
sérstök stjórnunarskrifs
Kaupmannahöfn til að sin
byggingu iðnaðar og efla i
framleiðslu í öllu dansk-nor
inu sem Ísland tilheyrði á
tíma. Að mörgu leyti var þ
að fara sömu leið á Íslandi
ars staðar í ríkinu með því a
við bakið á Hinu íslenska
félagi.“
Danir töldu ólíklegt að Í
ingar vildu borða græn
Upp úr 1736 lagði Jón Á
Skálholtsbiskup til tvenns
aðgerðir sem gætu orðið lan
framfara. „Í fyrsta lagi vil
minnka brennivínsinnflutni
öðru lagi hefja hér kálgar
Þetta fór til meðhöndlunar
mannahöfn og í svari það
fram að brennivín væri eitt
gæðum sem Íslendingar gæ
sér í þessu harðbýla landi
vildu menn ræna þjóðin
Grænmeti myndu Íslendin
legast ekki borða þar se
hefðu aldrei gert það og þv
það sama áfram. Þá taldi
embættismaðurinn Otto
greifi í greinargerð árið 173
eina sem hægt væri að ger
250 ár liðin frá stofnun Hins íslenska hlutafélags se
Á þessari mynd Jóns Helgasonar má sjá hvernig verksmiðjuþorpið Reykjavík leit út í kringum 1770.
suðurenda Aðalstrætis. Um 1780 fluttist verslun sem áður var rekin í Örfirisey til Reykjavíkur og eft
an að gegna miðstöðvarhlutverki. Myndin er birt me
Í vetur stóð yfir fornlei
kom meðal annars í ljós
Innréttinganna, en tau
þriggja arma hús
Stuðlaði að þéttb
250 ár eru liðin frá því íslenskir embætt-
ismenn komu saman á Þingvöllum til að
stofna með sér félag um viðreisn atvinnu-
vega á Íslandi, Hið íslenska hlutafélag.
Danakonungur lagði framtakinu lið sem
lengst af hefur gengið undir nafninu
Innréttingar. Hrefna Róbertsdóttir sagn-
fræðingur hefur rannsakað starfsemi
Innréttinganna og er henni lýst í nýrri bók
hennar Landsins forbetran. Elva Björk
Sverrisdóttir ræddi við Hrefnu um starf-
semi Innréttinganna.
LÍFIÐ SJÁLFT Í STAÐINN
ÓPERA Í DRÁTTARBRAUTINNI
HAGSMUNIR
Á LANDGRUNNINU
Halldór Ásgrímsson utanríkis-ráðherra og Valgerður Sverr-isdóttir iðnaðarráðherra
kynntu í fyrradag áform ríkisstjórnar-
innar um að gera á grundvelli hafrétt-
arsamnings Sameinuðu þjóðanna
kröfu til yfirráða á landgrunninu á
Reykjaneshrygg, í Síldarsmugunni og
á Hatton-Rockall-svæðinu. Jafnframt
voru kynntar áætlanir um umfangs-
miklar rannsóknir á hafsbotninum á
umræddum svæðum til að renna
traustum, vísindalegum stoðum undir
kröfugerð Íslands.
Áætlað er að kostnaðurinn við rann-
sóknirnar og þá kröfugerð, sem lögð
verður fyrir landgrunnsnefnd Samein-
uðu þjóðanna, verði samtals um 700
milljónir króna. Þessi útgjöld eru fylli-
lega réttlætanleg í ljósi mikilvægis
málsins og þeirra hagsmuna, sem eru í
húfi. Þeim lýsti Halldór Ásgrímsson
þannig á blaðamannafundi um málið:
„Vissar líkur eru taldar á því að unnt
verði að vinna olíu á Hatton Rockall-
svæðinu, einkum í vesturjaðri Rockall-
trogsins, en ekki eru horfur á að olíu sé
að finna á Reykjaneshrygg eða í Síld-
arsmugunni. Rétt er hins vegar að hafa
í huga að athygli manna beinist í vax-
andi mæli að öðrum auðlindum á land-
grunninu, allt frá málmum til erfðaefn-
is lífvera á hafsbotni. Með
tækniframförum eykst bæði vitneskja
um auðlindir á landgrunninu og mögu-
leikar á nýtingu þeirra. Ýmislegt bend-
ir til þess að réttindi yfir landgrunninu
fái aukna þýðingu í framtíðinni og mik-
ilvægt er því að öðlast yfirráð yfir sem
víðáttumestum landgrunnssvæðum.“
Það er stór áfangi að baráttan fyrir
réttindum á landgrunninu utan 200
mílna efnahagslögsögu Íslands skuli
vera orðin opinber stefna stjórnvalda
og jafnmikið lagt í hana og nú hefur
verið kunngjört. Að þessi stefna hefur
nú verið mótuð og þannig lagður
grunnur að nýjum landvinningum Ís-
lands í hafréttarmálum, er þó fyrst og
fremst einum manni að þakka. Fyrir 23
árum var Eyjólfur Konráð Jónsson
fyrsti flutningsmaður þingsályktunar-
tillögu um að Alþingi lýsti því yfir að
landgrunnsmörk Íslands til suðurs
yrðu ákveðin án tillits til Rockall-
klettsins og samvinna höfð við Færey-
inga til að tryggja sameiginleg réttindi
á landgrunnssvæðinu utan 200 mílna
markanna. Eyjólfur Konráð barðist
allt til dauðadags ötullega fyrir því að
kröfum til réttinda Íslands á Hatton-
Rockall-svæðinu yrði fylgt fast eftir.
Hann talaði í upphafi fyrir daufum eyr-
um margra, sem höfðu takmarkaðan
skilning á þeim hagsmunum, sem um
er að tefla. Stjórnkerfið var lengi tregt
til að fylgja kröfunum eftir en hefur
fyrir nokkru snúið við blaðinu. Nú er
það ágreiningslaust að mikið er í húfi,
brýnt að fylgja málinu fast eftir og
undirbyggja það með ýtarlegum rann-
sóknum. Í dag getum við verið þakklát
fyrir framsýni og staðfestu Eyjólfs
Konráðs Jónssonar í þessu máli.
Tuttugu og fimm ár eru á morgun lið-in frá því að Freeport-klúbburinn
var stofnaður á Íslandi. Með stofnun
hans urðu tímamót í baráttunni við
áfengisvandann hér. Sá kostur að geta
farið á Freeport-sjúkrahúsið í New
York opnaði nýjan möguleika fyrir
marga til að ráðast til atlögu við
drykkjusýkina og auðveldaði þeim að
leita leiða til að sigrast á vandmáli, sem
á þeim tíma var mun viðkvæmara en nú.
Hluti aðdragandans að stofnun
klúbbsins var að yfirmanni meðferðar-
deildar Freeport var boðið til Íslands til
funda- og fyrirlestrahalds um áfengis-
mál.
„Það sem fyrir okkur vakti var að
hjálpa því fólki sem hafði lent í vand-
ræðum vegna áfengissýki og að það
væri komið fram við þá eins og aðra
sjúklinga en við vorum ekki að predika
bindindi,“ segir Tómas Agnar Tómas-
son, þriðji formaður Freeport-klúbbs-
ins, í samtali við Morgunblaðið í gær og
bætir við: „Evrópumenn voru upptekn-
ir af því að áfengissjúklingar þyrftu
eitthvað í staðinn fyrir áfengið, svo sem
lyf, en í Bandaríkjunum var okkur
kennt að við fengjum lífið sjálft í stað-
inn.“
Anna Þorgrímsdóttir, fyrsti formað-
urinn, bendir á í samtali við Morgun-
blaðið að miklir fordómar hafi ríkt
gagnvart áfengissýki og Freeport-
klúbburinn hafi viljað breyta því og seg-
ir Tómas að Freeport-klúbburinn hafi
sagt þessum fordómum stríð á hendur.
Um sjö hundruð Íslendingar leituðu
til Freeport, en þegar ný úrræði komu
fram hér á landi dró úr aðsókninni. Þótt
klúbburinn sé nú meira eins og átthaga-
félag, svo vitnað sé til orða Marinós
Þorsteinssonar, núverandi formanns,
er ljóst að hann átti stóran þátt í að
móta breytt viðhorf til áfengisvandans
og leiddi það framtak til stofnunar
SÁÁ-samtakanna. Freeport-klúbbur-
inn er dæmi um það hvernig unnt er
með samhentu átaki að takast á við mik-
inn persónulegann vanda fjölda fólks og
vinna jafnframt bug á fordómum, sem
þeim hafa tengst.
Dráttarbrautinni í Keflavík hefurverið breytt í óperuhús til helg-
arinnar og í gærkvöldi var þar frum-
sýnd ítölsk gamanópera auk þess sem
flutt var nýtt verk, Requiem, eftir
Sigurð Sævarsson. Að baki þessum
sýningum, sem einnig verða í dag og á
morgun, stendur félagið Norðuróp.
Félagið hefur það að markmiði að
kynna óperur fyrir almenningi og
setja upp sýningar þar sem ungu og
efnilegu hæfileikafólki er gefið tæki-
færi á að spreyta sig.
Norðuróp lét fyrst að sér kveða í
fyrra með uppsetningu barnaóper-
unnar Sæma sirkusslöngu á Akureyri.
Nú verður sýnd óperan Gianni Scicci
eftir Puccini og í byrjun september
verða síðan sýningar á óperunni Z
ástarsögu, sem Sigurður Sævarsson
samdi eftir bók Vigdísar Grímsdóttur.
„Þetta er stórkostlegt ævintýri,“
segir Jóhann Smári Sævarsson, óp-
erusöngvari og stofnandi Norðuróps,
í samtali við Morgunblaðið í gær. Það
er ávallt fagnaðarefni þegar ævintýr-
in gerast og ferskir vindar blása í ís-
lensku menningarlífi.